گفتگو با دکتر امین مفتاحی ؛ ناگفته هایی در طراحی لباس اسلامی – بخش اول

گفتگو با دکتر امین مفتاحی

ناگفته هایی در طراحی لباس اسلامی

بخش اول

 

_ اهمیت هنر طراحی لباس از منظر اسلام چه میزان است؟

طراحی لباس، به عنوان یک هنر، از جنبه های مختلفی مورد تاکید اسلام است. نگاه اول آن، نگاه توسعه‌ی هنر، تلطیف روح و زیبایی شناختی در جامعه است و منظر دوم، پدافند غیر عامل تقابل در مقابل جبهه کفر است؛ درواقع حقیقت لباس صف کشی فرهنگی جامعه در مقابل طاغوت، کفر، شرک و باور های غلطی است که در دنیای بی هویت الحاد وجود دارد. چه آنهایی که ریشه در زهد ریایی دارند، مثل تصوف و چه نگاهی که بودیزم به زندگی دارد. در هر دو جبهه، حداقل از این دو منظر طراحی لباس حرف های زیادی برای گفتن دارد و دستور دارد که وارد عمل شود. دستور آن هم، فرد به فرد است؛ یعنی همانطور که نماز به هر فرد واجد شرایط واجب شده، لباس نماز گزار هم برای او واجب شده؛ همانطور که دفن میت واجب شده، کفن میت هم جزء شرافت اوست و واجب شده است. همانطور که پوشاندن بدن، جزء احکام واجب است، حجاب برای زن و مرد هم واجب است و هر کسی باید خودش را بپوشاند. منظر سوم، از حوزه احکام است. به این معنا که یک سری احکام در اسلام وجود داردکه عمل به آنها دقیقاً طراحی لباس است. یعنی ما باید بر اساس آنها لباس بپوشیم. مانند حج که  لباس دارد. قنداق بچه، لباس نماز گزار، پوشش در جامعه وکفن میت احکام دارند و احکام آنها با جزئیات است. نگاه دیگری هم وجود دارد؛ ما طراحی لباس را فراتر از یک هنر می دانیم، چون علمی است که از طریق وحی به انسان داده شده است؛ قرآن در آیه ۲۶ سوره اعراف می فرماید:« ای فرزندان آدم، محققاً ما لباسی که ستر عورات شما کند و جامه‌هایی که به آن تن را بیارایید برای شما فرستادیم، و لباس تقوا نیکوترین جامه است. این سخنان همه از آیات خداست (که به بندگان فرستادیم) شاید خدا را یاد آرند» و یا در آیه ۸۰ سوره انبیا بیان می فرماید:« و ساختن زره را بخاطر شما به او تعلیم دادیم، تا شما را در جنگهایتان حفظ کند؛ آیا شکرگزار (این نعمتهای خدا) هستید؟». این آیات موید این است که لباس به مفهوم طراحی شده آن و زره سازی که انسان را در جنگها حفظ می نماید از علومی است که خداوند با وحی برای بشر فرستاده است. همچنین، معجزات و داستان‌های زیادی وجود دارد که بستر تحقق‌شان لباس است و تمام ادیان الهی به آنها اعتقاد دارند. به طور مثال چشم ایوب نبی(ع) را پیراهن یوسف(ع) شفا داد. حضرت زینب(س) ظهر عاشورا به امام حسین(ع)، لباسی را که حضرت زهرا(س) بافته بود می‌دهد و می گوید: برادر، مادر گفته است که این لباس را بپوش و امام حسین(ع) شروع به پاره کردن لباس کرد. حضرت زینب(س) گفت برای چه این کار را می کنی؟ فرمود: برای آنکه دزدیده نشود و به آن طمع نکنند که همان را هم بردند. حضرت خدیجه(س) قبل از فوت به پیغمبر(ص) وصیت می کند که یا رسول الله، من را در ابایی که با آن نماز خواندی کفن کن. حضرت زهرا(س) در شب عروسیش، لباس نوی خود را در آورده، به یک فقیر می دهد، لباس فقیر را پوشیده و وارد خانه‌ی شوهر می شود. علاوه بر این موارد، بعضی از رویدادها و قائله های مهم تاریخی را هم در بستر لباس داریم. در جنگ جمل، پیراهن خونین خلیفه را بر سر نیزه کردند و در حال حاضر ضرب المثلی برای آن در فرهنگ فارسی درست شده است .پس موضوع لباس در فرهنگ و تاریخ اسلام، موضوع بسیار مهمی است. طراحی لباس در اسلام شاید از حدود دوازده منظر مورد اهمیت است. مبارزه‌ی سیاسی با لباس، جریان اعتقادی با لباس حتی لباس علمای ما با علمای اهل سنت متفاوت است. جریان های مبارزه با کفر، مبارزه با شرک. ما در لباس نمی‌توانیم طرح شیطانی یا مسیحی بگذاریم. زیرا در اسلام، تشبه مسلمانان به کفار، حرام است. قاعده‌ی نفی سبیل می گوید: هر راهی که کفار بتوانند بر شما مسلط شوند، آن راه را باید ببندید و یکی از مصادیق این مهم در طول تاریخ پارچه و لباس بوده است.

_ کدام یک از انبیاء در حوزه‌ی لباس فعالیت داشته اند؟

همانطور که گفته شد حوزه‌ی تحولات در لباس، در گذشته بیشتر از باورهای دینی و اعتقادی بوده است؛ به این معنا که انبیا نقش بسزایی در آن داشته‌اند. ما انبیائی داریم که کار آنها تولید پارچه و لباس بوده است. ادریس(ع)، اولین کسی است که لباس را می دوزد و نخ را برای دوختن استفاده می‌کند. تا قبل از آن لباس را گره میٌ‌زدند یا به دور خود می‌پیچیدند. شیث بن آدم[i]، فرزند حضرت آدم(ع)، اولین نفری است که خدا به او آموخت نمد درست کند و اولین منسوج نیز در زندگی بشر نمد است. مخترع و مبدع شلوار، حضرت ابراهیم(ع) است. شلواری که بعدها در عربی سلوار و جمع مکسر آن، سرابیل شد. سرابیل لباس اهل بهشت بوده و لباسی است که شلوار دارد. این مفاهیم از دل آیات و روایات اسلامی بیرون آمده و بعضاَ از سندیت بالایی نیز برخوردارند.

_ آیا می توانید بگویید لباس و پوشش، در فرهنگ اسلامی چه جایگاهی دارد؟

در آیات کتاب آسمانی مسلمانان، قرآن، از ابعاد مختلف، به لباس اشاره و درباره‌ی آن مثال‌هایی زده شده است. به زن و مرد گفته می‌شود لباس هم باشید. در نگاه اسلامی، کلمه‌ی لباس فراتر از پوشش است. یعنی لباس در فرهنگ اسلامی، هم پوشش است، هم به عنوان اولین معبد آمده  و هم خط مقدم جنگ فرهنگی و نرم است. معبد به این علت که اولین چیزی که شما برای عبادت وارد آن می‌شوید لباس است. بابرهنگی نه می‌توان عبادت کرد و نه می‌توان مسلمان بود؛ مگر در شرایط اضطرار. در اسلام، بر مسلمانان واجب است که حجاب و پوششی مناسب داشته باشند؛ کسی که بگوید من حجاب را قبول ندارم از نظر فقه اسلامی، کفر ورزیده است؛ اما اگر بگوید من حجاب را قبول دارم اما رعایت نمی کنم تنها معصیت کار است. در فقه اسلامی اگر شخصی بگوید من از اسلام حجاب آن را قبول ندارم یعنی کل آن‌را قبول ندارد چون دین یک پیکره واحد دارد و ما نمی‌توانیم بخشی از آن‌را بپذیریم و بخشی را رد کنیم. شما وقتی برای ثبت شرکت یا ثبت نام مراجعه می‌کنید باید همه مدارک را تقدیم متصدی کنید و اگر مدارک ناقص باشد کار انجام نمی‌گیرد؛ اعتقادات و احکام نیز این گونه هستند باید کامل و جامع پذیرفته شوند و نه بصورت جزئی و گزینشی.

 

_ به نظر شما، طراحی لباس اسلامی چگونه است؟

در بعضی اذهان نسبت به طراحی لباس اسلامی یک اشتباه راهبردی وجود دارد و وقتی می‌گوییم طراحی لباس اسلامی، فکر می‌کنند لباس اسلامی، لباسی است که فقط پوشیده و بلند باشد. اسلام، هدفش از لباس فقط پوشش نیست. برای مثال ملاصدرا نوشته است: اهل فتوت شش رکن ظاهر و شش رکن باطن دارند. رکن اول در ارکان ظاهر آن است که بند شلوار خود را سفت می بندند؛ یعنی جلوی شکم و شهوت را می‌گیرند یعنی هم شلوار و هم دستار بر روی شکم و عورت می‌بستند. در احادیث، وظایف مختلف لباس بیان شده که یکی از آنها، حفظ شما نسبت به آب و هوا است. وظیفه‌ی اصلی لباس، حفظ روح انسان و کرامت او است؛ در قرآن آیه ای وجود دارد که می گوید موقع غذا خوردن به غذایتان نگاه کنید. حضرت در اینجا فرمود: منظور فقط غذا نیست. آنچه می‌شنویم و می‌بینیم هم غذای روح به حساب می آیند پس ما با یک مفهوم نوینی از لباس مواجه هستیم. طراحی اسلامی، یک حقیقت است حقیقتی که هدف آن پوشش نیست بلکه کرامت انسان است. این همان موضوعی است که ما در طراحی لباس اصلاً به آن نمی‌پردازیم. اگر بخواهیم در مورد حجاب و پوشش اسلامی صحبت کنیم، به یکسری زیرساخت نیازداریم. اول واژه. واژگان قبلاً در زندگی روزمره نیاکان ما بوده و در طول زمان بواسطه رخدادهای مختلف از بین رفته و لغت های غربی، عربی و مغولی جانشین آنها شده اند. مد و مانتو، جایگزین می‌خواهند حتی استفاده از واژه های عربی هم نادرست است. هر فرهنگی باید واژه های خودش را داشته باشد. قرآن نیز می‌گوید ما شما را در قبایل و زبان های متفاوت گذاشتیم که از هم شناخته شوید اما این دلیلی بر برتری نیست. کسی پیش خداوند برتر است که تقوای بیشتری داشته باشد. ملاک ما تقواست. چه لباسی بهتر است؟ لباسی که مارا به تقوا نزدیک تر کند. تقوا درجایی گناه و در جای دیگر، جلوی دشمن ایستادن است. قرآن می‌گوید دشمن خدا و شیطان را دشمن بگیرید. پس در این جنگ خیر و شر اولین پرچم، لباس است. یعنی ما از پوشش می‌فهمیم که چه کسی مسلمان است؟ چه کسی اهل نماز است؟ چه تفکری دارد؟ ما باید اینها را بشناسیم. آیا درسی در دانشگاه وجود دارد که این مطالب را به ما بیاموزد؟ چه پژوهش هایی در این زمینه وجود دارد؟ اینها مفاهیمی است که ما گم کرده ایم. ما با علم مشکلی نداریم بلکه با روح حاکم بر آن مشکل داریم؛ بمب شیمیایی که صدها هزار نفر را در چند ثانیه قتل عام می کند علم است، اما هدفش  نابودی بشر بوده؛ لباس نیز دقیقاً همین مسیر را طی نموده است. بعضی از مسیحی های اهل کتاب هستند، آیات قرآن را که می‌شنوند، حق که برایشان روشن می شود، از شدت گریه چشمانشان قرمز می‌شود، قلوبشان به یاد خدا می‌افتد. ما در جنگ هشت ساله تعداد زیادی شهید داشته‌ایم که مسلمان نبوده‌ اما پیرو حق و حقیقت بوده‌اند و با جان و مالشان از ناموس و کیان کشور دفاع کرده‌اند و ما آنها را اگر عزیزتر از شهدای خود ندانیم کمتر هم نمی‌دانیم. هدفم از بیان این موضوع آن است که افرادی هستند که حتی مسلمان نیستند اما هدفشان از طراحی و تولید لباس حفظ کرامت و شرافت انسانی است و در واقع مسیرشان در راستای طراحی اسلامی است و هم آرمان هستند. پوشش انسان خیلی مهم است حال زنده باشد و یا دست تقدیر جان او را گرفته باشد. در هر دو صورت پوشاندن او واجب است. می گویند میت را بپوشانید؟ برای چه کفن کردن میت واجب است؟ چون حرمت آن حفظ شود بدن میت مسلمان بسیار حرمت دارد؛ بر او نماز می‌خوانند؛ ما بر نوزاد تازه به دنیا آمده نماز نمی‌خوانیم اما کسی که از دنیا می رود، دستور است که بر آن نماز بخوانند. قرآن می‌گوید: پیغمبر بر آنان که منافقند نماز نخوان و برای ایشان طلب استغفار نکن. اینها نشان دهنده‌ی حوزه حرمت انسان است. این موارد همه در حوزه طراحی لباس اسلامی است ولی کمتر کسی از آنها حرفی می‌زند.

_ طراحی لباس امروز ما را چگونه می بینید؟

امروز طراحی لباس ما به سمتی حرکت کرده است که یک سری از مفاهیم و علومی که در فرهنگ غرب وجود دارد را بدون درک و فهم عمیق، ترجمه کرده و در اختیاردانشجو و استاد قرار داده‌ است و ما هم همچنین اصرار می‌کنیم که طراحی لباس اسلامی آموزش می دهیم. نتیجه‌ی آن این است که برای دفاع آخر ترم، مجبور به طراحی مانتو هستیم. خود مانتو، یک لغت وارداتی از اروپا است و یک نوع پوشش مسیحی است که ما با گذاشتن یک لفظ اسلامی جلوی آن و با ایجاد یک کلمه‌ی بدیع، می گوییم مانتوی اسلامی. امروزه به هلکوپتر بالگرد، به کامپیوتر رایانه و به سیستم سامانه می گوییم اما برای مد هنوز واژه‌ی معادلی درست نشده است. اما سوالی در اینجا مطرح می‌شود که ما در کجای دنیای اسلام، مانتو پوشیده‌ایم که حال به دنبال تولید مانتو اسلامی هستیم؟ مانتو از کی به پوشش ما اضافه شده است؟ زنان ما از چه زمان مانتو پوشیده‌اند؟ مانتوی ایرانی اسلامی به چه معناست؟ رهبری معظم، فرمودند زمینه تحقق تمدن نوین ایرانی اسلامی مهیا شود پس در حال حاضر باید یرویم پوشاک نوین را برای تمدن نوین طراحی کنیم. با این خوراک غلط، ما سر از ناکجا آباد در می‌آوریم. همه ی تمرکز ما بر روی مانتو است به دانشجو گفته می‌شود مانتو اسلامی طراحی کن او هم یک سیمرغ ساسانی را روی یک مانتوی بلند طراحی می‌کند و بعد یقه، کمر و بالا و پایین آن را تور می‌کند و چون بلند است می‌گوید اسلامی است. در صورتی که روایات ما منع کرد‌ه‌اند که زن در اجتماع تور بپوشد و بدن او معلوم باشد. پس ما در گام اول، باید تکلیف خودمان را با طراحی لباس اسلامی مشخص کنیم. اولاً طراحی لباس اسلامی باید از لباس زیر شروع شود چون اسلام تاکید بر حفظ خانواده دارد.برای حفظ جذابیت زن برای مرد و مرد برای زن. امروزه در کشور چقدر روی این موضوع کار می‌شود؟ چقدر مطالعه و آسیب شناسی کرده‌ایم؟ مورد دوم، لباسی است که در خانه می‌پوشیم چون زن، مرد و بچه ها در فضای خانه، باید لباسی مناسب بپوشند؛ دستور قرآن است که ساعاتی در خانه، در سه مرحله از روز، قبل از نماز صبح، قبل از ظهر و بعد از نماز عشا بدون اجازه وارد اتاق پدرو مادر نشوید چون ممکن است لباس مناسب نداشته باشند. به این آیات قرآن باید عمل شود. یعنی طراحی لباس ما باید برای این ساعات و لحظات بودن در خانه به فکر باشد. ما مسلمانیم و در خانه نماز می‌خوانیم، کودک بغل می‌کنیم و … . آیا پوشش های امروز ما، حیا و نجابتی باقی می‌گذارد؟ امروزه ما همان چیزی که غربی ها در خانه می پوشند می‌پوشیم. مرحله‌ی سوم، مرحله‌ی کار است، محیط کار و بعد در مرحله‌ی چهارم، اجتماع. در آیات ما، مذمت شده که کسی با لباس مهمانی‌اش، کار کند. یعنی لباس مهمانی از لباس کار جداست. در جامعه‌ی ما، چند درصد از مردم این مسئله را رعایت می کنند؟

_ لطفا درباره‌ی آسیب های طراحی لباس، به خصوص طراحی لباس اسلامی بفرمائید؟

زمانی که ما از طراحی لباس اسلامی صحبت می‌کنیم، مستقیم به دنبال چادر می‌رویم در صورتی که چادر پوششی ایرانی است. زنان از زمان ماد ها چادر به سر دارند. یک نقاشی وجود دارد که آشوریان، زنان و مردان مادی را که چیزی شبیه چادر امروزی  بر سر آنان است، دست بسته می‌برند. اگر دقت کنیم، در بسیاری از سریال های تلویزیونی اروپایی که مریوط به قرون قبل یا قرن نوزدهم است، اشراف زاده‌ها پوشیه دارند. اما به طور ناگهانی در آمریکا قانونی تصویب می‌شود که باید درصد قابل توجهی از پارچه لباس کم شود. به تبع آن، در فیلم های دهه‌‌ی ۱۹۶۰-۱۹۴۰ مدام لباس ها تنگ و کوتاه شد و در سال ۱۹۹۹، یک زن در فیلم برهنه شد که در تمام دنیا انعکاس داشت. پس وقتی در مورد طراحی لباس اسلامی صحبت می‌کنیم، درباره‌ی اسلام می‌گوییم. ما در طراحی اسلامی باید درباره‌‌ی اسلام حرف بزنیم نه ترجمان کتبی که بر پایه تفکر هالیوودی و بالیوودی نوشته شده است. اگر که می‌خواهیم یک طرح اسلامی وارد جامعه کنیم باید زیرساخت های فکری ومبانی اندیشه ای آن را درست کنیم، مثل نذری نمی‌توانیم با پول نامشروع نذری بدهیم. ما در اسلام برای پوشیدن لباس، دوختن لباس، فروختن لباس، خریدن لباس، بریدن پارچه و هدیه دادن به یک نفر مسلمان آداب داریم. می‌گویند اگر می خواهید لباس را ببرید، آب بیاورید و در آن دعا بخوانید و آن را روی پارچه ای که هنوز بریده نشده و یا لباس نو بپاشید به خدا بگویید خدایا این لباس را برای من لباس حیا و آبرو قرار بده. ده ها روایت و حدیث در ثواب  هدیه دادن لباس و پوشاندن برهنه آمده است و اینها با نگاه اقتصادی صرف که برگرفته از تفکرات پوچ کاپیتالیستی و لیبرالیستی است، کاملاً متفاوت است و متاسفانه امروز نگاه های غرب و شرق زده در حوزه طراحی و تولید لباس بیش از نگاه اصیل ایرانی جولان می‌دهند و با واردات نخ، پارچه، لباس و آکسسورهای آنها دنیای واداده‌ی غرب را در تحقق بی!نظمی !! نوین جهانی کمک می‌نمایند.

_ کلام پایانی

در آخر باید بیان داشت که طراحی لباس امروز در دنیا ی مدرن و به تبع آن در ایران عزیز بر گرفته از مفاهیم و آموخته های تفکر اومانیستی و باورهای انسان محور است و بر همین اساس با ذات تعالیم اسلامی در تعارض است و ما باید به دنبال ایجاد طراحی لباس حکیمانه باشیم که برخاسته از قرهنگ و سنت ماست.

 

[i] شیث بن آدم یا هبه الله نام فرزند و جانشین حضرت آدم است. حضرت شیث، سومین فرزند حضرت آدم بوده اس؛بر اساس اسناد تاریخی و روایات حضرت آدم بیش از ۳۰ فرزند داشته است که هابیل و قابیل از اولین فرزندان این پیامبر بزرگوار بوده اند.