مهندس امیر استاد

مدیر عامل شرکت رزفام تجارت

-‌ لطفاً توضیحاتی مختصر در خصوص رنگزاهای نفتول و سابقه استفاده آن در کشور بفرمایید.

نفتول ها از جمله رنگزاهای خانواده آزوئیک هستند که دارای دو جزء نفتول و نمک می‌باشد و از کوپل شدن این دو جزء، یک رنگ به وجود می‌آید. از آنجایی که این مواد، مخلوطی از دو جزء  هستند، مطلقاً نمی‌توان به آنها کلمه رنگ را اطلاق نمود و بنده از کلمه جنس استفاده می‌کنم. آخرین زمان استفاده از نفتول ها در ایران به سال‌های ۷۲-۱۳۷۰ برمی‌گردد که اتفاقاً، کارخانجات بزرگی از این نوع جنس استفاده می‌کردند و کارخانه چیت‌سازی تهران، اولین کارخانه‌ای بود که از این نوع رنگزا استفاده می‌نمود. اما، به دلیل اینکه، برخی‌ها معتقد بودند که نفتول ها سرطان‌زا هستند، توانست منجر به عدم تمایل مصرف‌کنندگان به استفاده از این نوع اجناس گردد و در حال حاضر، استفاده از آن، نه تنها در ایران، بلکه در کل جهان منسوخ شده است. هم اکنون، این نوع رنگزاها در هند، در حال تولید است و پیشنهادهایی هم در خصوص اعلام آمادگی‌شان جهت فروش در ایران رسیده، اما همچنان در دست بررسی است و تاکنون اقدامی صورت نگرفته است. عمده مصرف نفتول ها برای کالای پنبه‌ای است و بیشتر، برای البسه کار مورد استفاده قرار می‌گیرد. از مزایای استفاده از این نوع اجناس می‌توان به ثبات نوری و شستشویی بسیار بالای آن اشاره نمود؛ به گونه‌ای که، با شستشوهای مکرر، رنگ خواص خود را از دست نمی‌دهد و شفاف‌‌تر هم می‌شود. نمک‌های این نوع رنگزا تنها دارای رنگ‌های نارنجی، سه الی چهار نوع رنگ زرد، سه الی چهار نوع رنگ قرمز، دو الی سه نوع رنگ آبی و در نهایت با یکسری ترکیبات در نفتول‌شان، دارای رنگ مشکی نیز می‌باشد. از این رو، از لحاظ شید رنگی بسیار محدود و غیر قابل ترکیب با یکدیگر هستند و با هرکدام می‌توان تنها، تک رنگ خودشان را بدست آورد.

• نحوه رنگرزی کالا با نفتول، به چه صورت است؟

نفتول ها را تحت نام‌های AS، ASG و … در بازار می‌شناسند که مهمترین و معروفترین آنها، نفتول AS است. جهت رنگرزی کالا با این نوع رنگزاها، ابتدا g/l11 نفتول را به وسیله روغنی به نام روغن تُرک، به صورت خمیر درمی‌آورند و پس از افزودن آب جوش، این خمیر را در معرض حرارت قرار می‌دهند تا به جوش آید. پس از آن،  g/l 15-10 سود می‌افزایند تا کاملاً به صورت محلول در آب شود و تبدیل به نفتولات گردد. در نهایت، کالا پس از خشک شدن، در محلی به دور از رطوبت و نور خورشید و حتی نورهای معمولی، نگهداری می‌گردد تا زمانی که جهت آغشته‌سازی با نمک‌هایی همچون زرد GC، Blue B، زرشکی GR، قرمز GS آماده شود. نمک‌ها در آب سرد و با pH حدود ۶-۵/۵ ریخته می‌شد و پارچه پس از فولارد شدن با این نمک‌ها و یک آب سرریز، ابتدا تحت عملیات شستشو با یک ماده احیاکننده و سپس، یک صابون قرار می‌گرفت و پس از خشک شدن، قابل استفاده می‌گردید. به دلیل عدم وجودرنگ مشکی، جهت رنگرزی  با استفاده از ترکیب g/l 11 نفتول AS و g/l4 نفتول  ASG، پارچه را نفتوله می‌کردند و پس از خشک شدن، کالا را از حمام blue VRT  و نمک آبی VRT عبور می‌دادند و مطابق با دستورات ذکر شده در بالا، تحت عملیات شستشو قرار می‌گرفت. بدین ترتیب، رنگ مشکی روی پارچه به وجود می‌آمد. لازم به ذکر است که بهترین شید رنگی که توسط نفتول ها بدست می‌آمد، شید رنگی آبی حاصل از نمک Blue B بود که بسیار مناسب البسه کار بود.

• ‌ماشین‌آلات مورداستفاده برای رنگرزی با نفتول ها، از چه ویژگی‌‌هایی بایستی برخوردار باشد؟

از جمله ابزارهای مورد استفاده جهت رنگرزی با نفتول ها، وجود یک فولارد در پشت دستگاه خشک‌کن بود و یا، هنگام افزودن نمک، باید در ابتدای دستگاه شستشو،  یک فولارد تعبیه شده باشد که پارچه، پس از فولارد وارد حمام‌های مختلف شود. به طور کلی، فرآیند رنگرزی با نفتول ها در عین حال که بسیار آسان است اما، دارای نکات ریزی به خصوص هنگام شستشو است که اگر رعایت نشود، منجر به ایجاد نایکنواختی در رنگرزی پارچه می‌گردد.

• تحت چه عملیاتی می‌توان به کالای رنگرزی شده با نفتول ها به صورت فانتزی درآورد؟

به طور کلی، دسترسی نفتول برای انجام کارهای فانتزی بسیار بالا است. می‌توان رنگزای ایجاد شده را تحت عملیات اکسیداسیون-احیا قرار داد و یا از آنزیم رنگ‌بر استفاده کرد. همچنین، می‌توان عملیات سنگ‌شویی را با پرمنگنات انجام داد و پس از شستشو  با اسید اگزالیک یا هیدرو، افکت‌های سنگ و یا حالت ابر و بادی را بر روی آن ایجاد نمود. پارچه جهت چاپ می‌تواند به صورت‌های مختلف فولارد گردد، سپس، از یک محلول آبی به صورت طنابی عبور داده شود تا با موجی که در پارچه ایجاد می‌شود، میزان نفتول در نقاط دارای نفتول، کاهش یابد. پس از آن، می‌توان پارچه را به صورت عرض باز از نمک عبور داد و در نقاطی که میزان نفتول کاهش یافته، حالت سایه روشن و ابر و بادی را بر روی کالا ایجاد نمود.

• از دیگر کاربردهای نفتول ها در نساجی، می‌توان به چه مواردی اشاره نمود؟

از نفتول ها می‌توان در عملیات چاپ به صورت ترکیب با پیگمنت‌ها هم استفاده کرد. به منظور درست کردن خمیر چاپ آن، می‌توان همچون عملیات رنگرزی، آن را آغشته به روغن تُرک نمود و با افزودن سود، آن را به صورت نفتولات درآورد؛ اما، غلظت دهنده مناسب آن، تنها کتیرا می‌باشد. زیرا، نفتول ها به علت سود بالایی که دارند، در اکثر مواقع موجب بریدن یا لزج شدن غلظت‌دهنده می‌شدند؛ از این رو، تنها غلظت‌دهنده مناسب و قابل دسترس برای این امر، کتیرا بود.

• در انتخاب نوع کتیرای مصرفی، چه فاکتورهایی باید در نظر گرفته می‌شد؟

همانطور که می‌دانید، کتیرا شیره‌ای است که از ریشه گیاه گون بدست می‌آید.  یک قسمت آن، بخش بالای شیره گون است که تمیز بوده و در حالت ورقه ورقه و یا پولکی یافت می‌شود. این بخش از شیره گون، گران‌تر بوده و  بیشتر جهت مصارف طبی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. قسمت پایین شیره گون که روی زمین می‌ریزد، کمی ارزان‌تر است و از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است. این قسمت، دارای غلظت بیشتری در آب می‌باشد و  در مصارف نساجی مورداستفاده قرار می‌گیرد.

کتیرا را جهت خیس خوردن، به مدت ۲۴ ساعت در آب می‌خوابانند و سپس،  تحت حرارت غیر مستقیم قرار می‌دهند تا به نقطه جوش برسد و به مدت ۱ ساعت و نیم  الی ۲ ساعت، آن را در دمای جوش قرار می‌دهند تا متورم گردد و به اصطلاح قوام آید. حال، این کتیرا آماده برای چاپ است. نفتولات در کتیرا حل می‌شود و کنار رنگ‌های پیگمنت تحت عملیات چاپ قرار می‌گیرد. اگر پارچه دارای زمینه پر باشد، برای رنگ زمینه از نفتول استفاده می‌شود و  توسط پیگمنت، طرح و گل‌های کوچکتر را برروی پارچه ایجاد می‌کنند.

از دیگر کاربردهای نفتول ها در چاپ، می‌توان به عملیات رزرو اشاره کرد که نقطه مقابل برداشت است. بدین صورت که، پس از نفتوله کردن پارچه، g/l 150 از محلول حاوی g/l40 سولفات آلومینیوم، g/l30 اسیدتارتاریک و g 80 کتیرا برمی‌داشتند و با افزودن دوباره g/l10 اسید تارتاریک، پارچه را آغشته به این محلول می‌کردند و پس از آن، به حمام با غلظت امولسیون منتقل می‌کردند. در این حالت، عوامل احیایی موجود یعنی، سولفات آلومینیوم و اسیدتارتاریک، جایگزین نفتول در نقطه چاپی می‌گردید و سپس، با نمک موردنظر، تحت عملیات فولارد قرار می‌گرفت. به دلیل از بین رفتن نفتول ها، نمکی روی آن نقاط نمی‌نشست چون نفتولی نبود که با نمک ترکیب شود و پس از آن هم، خیلی سریع با یک آب سرریز تحت شستشو قرار می‌گرفت. توجه به این نکته ضروری است که برای رنگ نشدن زمینه سفید پارچه، باید کالا با کمی آب و اسید شسته شود.

• ‌از خانواده آزوئیک‌ها، آیا رنگزای دیگری جهت چاپ بر روی پارچه وجود دارد؟

بله، از این خانواده، می‌توان به رنگزای راپید اشاره نمود که داری شید رنگی بسیار قوی و ثبات شستشویی بسیار بالایی است و برخلاف، نفتول ها تنها دارای یک جزء هستند. از این رو، از خودِ رنگ، جهت عملیات چاپ استفاده می‌گردد؛ سپس، تحت بخار اسید استیک قرار می‌گیرد تا از حالت نامحلول به محلول درآید و رنگ ظاهر گردد. راپیدها را تحت نام‌های راپیدژن و نیترا آزوئیک می‌شناسند که تحت فرآیند چاپ مستقیم قرار می‌گیرد. درواقع، این نوع رنگزاها، به نوعی مکمل رنگزاهای نفتول از لحاظ شید رنگی است چرا که، راپیدها دارای شیدهای رنگی همچون قهوه‌ای، مشکی و سرمه‌ای سیر  است که نفتول ها ندارند.

جهت چاپ پارچه با زمینه پُر، بیشتر از راپیدها استفاده می‌شد و البته، کارخانجاتی قابلیت چاپ راپید داشتند که امکان دادن بخار اسید را نیز داشته باشند. درواقع، دستگاه‌هایی که بخار اسیدی دارند، دارای محفظه‌ای است که به جای آب، دارای اسید هستند و بخار داخل اسید می‌خورد و بدین ترتیب، بخار اسید در داخل سطح دستگاه پخش می‌گردد.