رنگرزی منسوجات با رنگزاهای طبیعی قدمتی طولانی دارد. پیشینه بسیاری از رنگزاهای طبیعی به دوران ماقبل تاریخ برمی گردد. یافته های باستان شناسی به دست آمده در مقبره های تاریخی و ویرانه های برخی تمدن های کهن، از قبیل منسوجاتی که با گذشت قرن ها، هنوز رنگ خود را حفظ کرده اند، نشانه هایی از تاریخ پربار نساجی و رنگرزی منسوجات است.
رنگزاهای طبیعی به دست آمده از منابع گیاهی، حیوانی و معدنی از گذشته دور برای رنگرزی انواع منسوجات مورد استفاده قرار می گرفتند. یکی از مهمترین تولیدات تاریخی بشر که رنگرزی آن به کمک رنگزاهای طبیعی انجام می شده، فرش دستباف است و دور از حقیقت نیست اگر بگوییم ایران، کشوری است که از گذشته تا امروز، پیشگام تولید فرش دستباف بوده و بخش مهمی از جلوه و عیار فرش دستباف ایرانی، در کنار طرح و نقش زیبا و منحصر به فرد، وامدار رنگ های زیبا و دلنشین آن است.
فرش پازیریک که در دهه ۱۹۴۰-۱۹۵۰ میلادی در مقبره ای در مرز مغولستان و سیبری کشف شد، به عقیده بیشتر باستان شناسان، به دلیل شباهت بسیار زیاد نقش آن با نقش های رایج دوران هخامنشی، ایرانی است. رنگ های زیبا و هماهنگ این فرش که از رنگزاهای طبیعی به دست امده، نشانه مهارت و هنر رنگرزان کهن ایرانی است [۱]
اما تولید رنگینه های مصنوعی، معایب رنگزاهای طبیعی، و در مقابل مزایای رنگینه های مصنوعی، سبب شد استفاده از رنگزاهای طبیعی به تدریج کاهش یابد و این رقابت تا جایی ادامه یافت که امروزه در صنعت، رنگینه های مصنوعی به طور کامل جایگزین رنگزاهای طبیعی شده اند و کاربرد رنگزاهای طبیعی بسیار محدود و بیشتر در سطح صنایع و هنرهای دستی است.
اگرچه رنگزاهای طبیعی مزایای متعددی دارند، ولی معایب و محدودیت های آنها از قبیل استخراج زمان بر رنگینه از ماده رنگزا، ارزش رنگی کمتر، ثبات نامناسب روی کالا، کمبود اطلاعات تکنیکی در زمینه روش استخراج و رنگرزی و عدم تکرارپذیری رنگرزی، سبب شد تا رنگینه های مصنوعی جایگزین آنها شوند.
اما توجه به مزایای رنگزاهای طبیعی از قبیل ایجاد رنگ های موزون، ملایم و آرامش بخش، ایجاد آلودگی کمتر، غیر سمی بودن و بی خطر بودن آن برای سلامتی انسان، برخورداری برخی از این رنگزاها از ویژگی های خاص مثل داشتن خواص ضد میکروبی و دارویی، ما را بر آن می دارد که درباره راهکارهای به کارگیری مجدد این رنگزاها در صنعت نساجی و فرش، بیشتر بیندیشیم. در کنار همه این مزایا، رنگزاهای طبیعی دوستدار محیط زیست هستند و می توانند پس از استفاده دوباره به چرخه طبیعت بازگردند. در حالی که یافته های دانشمندان اثبات نموده است که رنگینه های مصنوعی، مواد شیمیایی زیانبخشی آزاد می کنند که حساسیت زا، سرطان زا، و برای سلامتی انسان مضر هستند. تا جایی که آلمان؛ موطن “پرکین”، شخصی که اولین بار رنگینه مصنوعی را به طور تصادفی تولید کرد؛ اولین کشوری بود که سال ۱۹۹۶ استفاده از رنگینه های مصنوعی آزو را ممنوع نمود [۲].
توجه به مزایای رنگزاهای طبیعی از قبیل ایجاد رنگ های موزون، ملایم و آرامش بخش، ایجاد آلودگی کمتر، غیر سمی بودن و بی خطر بودن آن برای سلامتی انسان، برخورداری برخی از این رنگزاها از ویژگی های خاص مثل داشتن خواص ضد میکروبی و دارویی، ما را بر آن می دارد که درباره راهکارهای به کار گیری مجدد این رنگزاها در صنعت نساجی و فرش، بیشتر بیندیشیم.
به نظر می رسد در سال های اخیر علاقه بشر برای بازگشت به طبیعت و استفاده از محصولات
طبیعی، جلوگیری از تخریب بیشتر طبیعت، کاهش تولید زباله های مصنوعی غیر قابل بازیافت، و از همه مهم تر حفظ سلامت انسان ها رو به افزایش است. مشاهده می شود که در سال های اخیر برخی از کشورها، اهمیت ویژه ای برای گردآوری و طبقه بندی اطلاعات موجود درباره روش های به کارگیری رنگزاهای طبیعی برای رنگرزی منسوجات، انجام تحقیقات جدید با هدف رفع کاستی های رنگرزی با این رنگزاها، و همچنین گسترش روش های جدید کاربرد رنگزاهای طبیعی، قائل شده اند. با این وصف، جا دارد ایران نیز به عنوان مهد هنر- صنعت فرش دستباف، همگام با دیگر کشورهای پیشرو در این زمینه حرکت کند.
اشاره به این نکته خالی از لطف نیست که ایران، از گذشته بزرگترین صادر کننده فرش دستباف در سراسر دنیا بوده و خوشبختانه توانسته است تا امروز، این جایگاه را حفظ کند. از طرفی پیشرفت رقبای ایران در این زمینه رو به افزایش می باشد. به طوری که اگر در گذشته چین، هند و ترکیه اصلی ترین رقیبان ایران در زمینه صادرات فرش دستباف بودند، امروزه پاکستان با رشد سریع صادرات، گوی سبقت را از این کشورها ربوده است، همچنین طبق آماری که اخیراً در زمینه شاخص های بازار فرش دستباف در جهان و ایران طی سه دهه گذشته ارائه شده است، کشورهای رقیب به سرعت در حال کم کردن فاصله خود با ایران در زمینه صادرات فرش دستباف هستند [۳]. این موضوع، هشداری مهم برای صادرکنندگان فرش دستباف در ایران است و نشان می دهد که برای حفظ جایگاه اصلی و همیشگی ایران در این زمینه، بایستی از تمامی توان علمی، فنی، هنری و اقتصادی کشور بهره برد. لذا این موضوع هم از لحاظ فرهنگی و هم از لحاظ اقتصادی حائز اهمیت است. از نظر اقتصادی، بر کسی پوشیده نیست که فرش دستباف، زمینه اشتغال بسیاری از هموطنان ما را در سرتاسر ایران، از شهرهای بزرگ تا روستاهای کوچک فراهم نموده است. به جز فرش دستباف ایران، کدام صنعت را می توان یافت که گستره توزیع آن در کشور، تا این حد وسیع باشد؟ از کارگاه های بزرگ و متمرکز قالی بافی در شهرهای بزرگ تا دارهای قالی افراشته در خانه های کوچک روستاییان؛ و رنگرزی خامه قالی که مواد اولیه برای تولید فرش دستباف فراهم می کند را نباید از یاد برد. از لحاظ فرهنگی، فرش دستباف ایران نماد هنر، فرهنگ، ابتکار، و جلوه تمدن کهن ایرانی است. در بسیاری از کشورهای دنیا ایران را با فرش دستباف، نقش زیبا، و رنگ دلپذیرش می شناسند.
ایران، از گذشته بزرگترین صادر کننده فرش دستباف در سراسر دنیا بوده و خوشبختانه توانسته است تا امروز، این جایگاه را حفظ کند.
بررسی ابعاد مختلف این موضوع خارج از این بحث است. در ضمن باید به این نکته اشاره کرد که خوشبختانه برخی از نهادهای مرتبط، تلاش ها و فعالیت های مفید و ارزشمندی را در این زمینه انجام می دهند. اما آنچه مسلم است، جامعه نساجی ایران می تواند سهم عمده ای در آینده فرش دستباف ایران ایفا کند. به نظر می رسد جمع آوری اطلاعات سنتی و تکنیکی موجود در زمینه رنگرزی با رنگزاهای طبیعی و تلاش برای طبقه بندی علمی آنها، همچنین بررسی و شناخت کاستی های رنگزاهای طبیعی و انجام تحقیقات مفید جهت رفع معایب آنها و بهبود کیفی رنگرزی می تواند گام های مفیدی در این زمینه به حساب آید. به اعتقاد نگارنده تعریف پروژه های دانشگاهی منطبق با نیازهای صنعت رنگرزی خامه قالی و تولید فرش دستباف می تواند بسیار سودمند باشد.
به نظر شما اگر کار و فعالیت علمی دانشجویان جوان با ذهن پویا و خلاق و برخوردار از دانش روز و انگیزه جوانی، در سایه سار علم و تجربه اساتید فرهیخته دانشگاه که از علم روز دنیا و مشکلات اساسی بخش صنعت کشور آگاهند، به درستی جهت رسیدگی به دغدغه ها و حل مسائل واقعی و اصلی صنعتگران ماهر و دلسوز، که عمر خود را برای پیشرفت صنعت نساجی و فرش کشور صرف کرده اند، قرار گیرد؛ باز هم حفظ جایگاه دیرینه هنر- صنعت فرش دستباف ایران، با گرایش دوباره به استفاده از رنگزاهای طبیعی برای رنگرزی خامه قالی، ناممکن خواهد بود؟ و آیا این هدف که فرش دستباف ایران، همچون گذشته و حال، تا همیشه نماد هنر، فرهنگ، و صنعت بی بدیل ایرانی باشد، آنقدر ارزشمند هست که پس از خواندن این مطلب کوتاه، بیشتر در این مورد تأمل کنیم؟
با این مقدمه ابتدا تحقیقی با عنوان “خالص سازی رنگینه طبیعی استخراج شده از پوست درخت انبه برای کاربرد روی الیاف پروتئینی” ارائه می گردد. سپس در قسمت آموزش، طرح ساده ای از چگونگی استفاده از رنگزاهای طبیعی بیان شده است.
منابع
[۱] www.rulgart.org, 31.5.2009
[۲] R.Siva: Status of natural dyes and dye-yielding plants in India; Current Science, Vol. 92, No. 7; 10 April, 2007
[۳] تحلیل شاخص های بازار فرش دستباف در جهان و ایران طی سه دهه گذشته؛ علی زاهدطلبان، میرعبدالله حسینی، سومین همایش ملی فرش دستباف ایران؛ اردیبهشت ۱۳۸۸