الیاف کشمیر؛ فرآوری و خصوصیات

در اصطلاح ادبی کلمه کرک معادل کلک، گلفر، پت، تبت، تبد، تفتیک، پشمینه و کشمیر میباشد. از نظر علوم دامی کرک بز عبارت از الیاف ظریفی است که از فولیکولهای ثانویه موجود در ساختمان پوست در فصول معینی از سال رشد کرده و به صورت زیر بیده تجلی می کند. الیاف ظریف بز به نوع بزی که از آن تهیه می شود به نام های مختلف: کرک بز معمولی، الیاف کشمیر، الیاف موهر، الیاف مرغز و الیاف کاشگورا نامیده می شود که به صورت چیده یا شانه شده از حیوان زنده و یا به صورت دباغی بعد از کشتار حیوان فرآوری می گردد. از دیدگاه صنعت نساجی کرک یکی از الیاف ظریف طبیعی است که با رشته شدن در سیستم ریسندگی در بافت پارچه های ظریف و منسوجات کرکی کاربرد داشته و به صورت کرک خام، کرک موکشی شده، کرک ناشور، کرک شسته شده و کرک گرده شور عرضه می گردد.

بزهای الیافی به دو دسته عمده بز آنقوره و بز کشمیر تقسیم میشوند:
کشمیر خام شامل الیاف بلند موئی و الیاف کرکی ظریف و نرم است که این دو نوع لیف به وسیله شانه کردن یا موکشی دستی و یا مکانیکی از یکدیگر مجزا می شوند. بیده ی بز کشمیر به رنگهای سفید، شتری روشن، قهوه ای، مشکی و خاکستری دیده می شود. الیاف کشمیر در ایران از بزهای کرکی رائینی در استان های کرمان، جنوب خراسان، سیستان و بلوچستان و بزهای ندوشن در استان یزد حاصل می گردد. کرک یکی از اقلام صادراتی ایران است و به علت عدم صنایع ریسندگی الیاف کشمیر در ایران، کرک خام تولیدی در کشور به صورت خام و یا بعد از موکشی، به خارج از کشور صادر و به منسوجات بسیار گران قیمت تبدیل می شود.
انواع کرک از نظر منشأ دامی
کرک بز معمولی: الیاف ظریف حیوانی است که از نژاد بزهای شیری و گوشتی پراکنده در مناطق مختلف، به صورت الیاف کوتاهی در لای تارهای مو رشد کرده و دارای رنگهای مختلف می باشد.
الیاف کشمیر: الیاف حیوانی است که از بزهای نژاد کشمیر به دست می آید و پوشش حیوان شامل الیاف روبیده زبر طویل و زیربیده ظریف می باشد. الیاف به صورت سفید با رنگی دیده می شود. کشمیر یکی از ظریف ترین و نرم ترین الیاف حیوانی شناخته شده است.
الیاف موهر: الیاف حیوانی است که از بزهای نژاد آنقوره به دست می آید. پوشش بدن حیوان از الیاف ظریف و شفاف همراه با تارهای موی گچی مرده تشکیل شده و رنگ الیاف سفید بوده و به طور نادر حلقه رنگی در آن دیده می شود.
از الیاف بز آنقوره شال و مخمل می بافند. جایگاه اصلی بز آنقوره در آسیای صغیر است و از آنجا به سایر کشورها برده شده است. تفکر استفاده از الیاف موهر در صنعت پارچه بافی برای اولین بار در آنکارا پیدا شد.
الیاف مرغز: الیاف حیوانی است که از پز کردی یا مرغز بدست می آید. الیاف از سفید شفاف تا سیاه تیره بصورت دسته الیاف موجدار دیده می شود.
الیاف کاشگورا: این الیاف از بزهای آمیخته از نوع کشمیر و آنقوره در بعضی از کشورها پدید آمده است و اغلب بصورت سفید رنگ تولید می گردد.
انواع کرک از نظر تولید صنعتی
کرک خام: عبارت از الیاف کرک بعد از چیدن و جمع آوری از روی حیوان می باشد که هیچگونه عملیات شستشو، موکشی، تقسیم بندی و طبقه بندی بر روی آن انجام نگرفته باشد.
کرک چیده و یا شانه شده: عبارت از الیاف ظریفی است که بعد از چیدن و یا شانه کردن با شانه های مخصوص از روی حیوان در فصل بهار بدست می آید و بصورت بیده یا تکه های جداگانه می باشد.
کرک دباغی: کرکی است که بعد از کشتار دام با استفاده از مواد دباغی از پوست جدا گردیده و الیاف آن بعضاً دارای ضایعات پوست و بقایای آهک می باشد.
کرک موکشی شده: کرکی است که بصورت دستی یا با استفاده از سیستم موکشی ماشینی موهای موجود در آن خارج گردیده و بصورت کرک موکشی دستی شسته شده و یا ناشور و کرک موکشی ماشینی شسته شده عرضه می گردد.
کرک ناشور: کرکی است که عملیات شستشو بر روی آن انجام نگرفته است و می تواند بصورت خام و یا موکشی شده دستی عرضه گردد.
کرک شسته شده: کرکی است که بصورت سنتی و یا صنعتی با استفاده از مواد شوینده غیریونیزه شسته شده باشد. این کرک نسبت به ناشور دارای مواد خارجی کمتری می باشد.
کرک گرده شور: کرکی است که قبل از چیده شدن با آب خالی در روی حیوان شسته شده باشد و بعلت عدم استفاده از مواد شوینده حالت نمدی شدن در آن دیده نمی شود.

توزیع جغرافیایی کشمیر
کشمیر نوعی ازالیاف حیوانی است که از یک نژاد بز اهلی از آسیا به نام Capra Hircus Laniger به دست می آید. بر طبق نظر دکتر جی سی گودوین، این نژاد از نسل بز وحشی به نام Capra Hircus Blitty می باشد که در منطقه ای از پاکستان و بلوچستان یافت شده است. کشمیر در نواحی وسیعی از چین و مغولستان، ایران، افغانستان، عراق، روسیه و آفریقای جنوبی وجود دارد. در آمریکا، استرالیا، اسپانیا و انگلیس به صورت پرورشی می باشد.
کشمیر ایران از بزهای کرکی نژاد رائینی می باشد که بیشتر در استانهای کرمان، جنوب خراسان، سیستان و بلوچستان و یزد پرورش داده می شود.

الیاف کشمیر از نظر مواد اولیه صادراتی و صنعتی
به نقل از Braun[3] تقاضای جهانی برای کشمیر ۱۲۰۰۰ تن می باشد، در صورتی که فقط در حال حاضر ۸۰۰۰ تن تولید می گردد. در نتیجه ۴۰۰۰ تن کمبود وجود دارد.
کشور ایران جزء کشوهای عمده در تولید فرآورده های بز از جمله کشمیر و پرورش بز می باشد. بطوریکه ایران در مقام سومین تولید کننده بعد از چین و هند قرار دارد.
از نظر منابع صنعتی با توجه به خاصیت تجریدی این الیاف هم در پارچه های ظریف و هم در بافت پارچه های نرم و ضخیم مانند پالتوئی و پارچه های ظریف زنانه و به عبارت دیگر هم پوشاک زنانه و مردانه و همچنین تابستانی و زمستانی را شامل می گردد. کاربرد این الیاف به صورت مخلوط با الیاف دیگر حیوانی مثل پشم و آنقوره و غیره و همچنین الیاف مصنوعی می باشد.
عرضه محصولات کشمیر به صورت پارچه های فاستونی معمولاً مخلوط با ۸۰S تا ۱۲۰S نخ های رشته شده از الیاف پشم همراه با الیاف کشمیر به نسبت ۲۰ الی ۵۰ درصد کشمیر و یا به صورت ۱۰۰ درصد کشمیر می باشد. بعنوان مثال در کشورهای صنعتی در اروپا پارچه فاستونی ۲۰ درصد کشمیر و ۸۰ درصد پشم در سال ۱۳۸۴ که متری ۱۴۰ یورو در مراکز فروش در فروشگاه ها و پلیور مردانه و بلوز زنانه (با وزن ۱۲۰ تا ۳۰۰ گرم) با قیمت ۳۰۰ تا ۳۵۰ دلار عرضه می گردید. در حالیکه در شرایط حاضر، الیاف کشمیر خام کیلویی ۱۲-۱۴ هزار تومان در داخل کشور خریداری و پس از موکشی کیلویی ۴۵-۵۰ دلار به کشور های اروپایی صادر می شود.

مراحل تولید و صنایع مرتبط با تولید الیاف کرک
– کرک چینی و یا شانه کردن
– موکشی دستی یا ماشینی
– مخلوط کردن با سایر الیاف
– حلاجی و کاردینگ و شانه کردن برای سیستم نیمه فاستونی
– ریسندگی در سیستم رینگ و ماشین های میول
– رنگرزی و دولا تابی در ایران فقط تا مرحله سوم یعنی موکشی دستی و ماشینی انجام می شود و متأسفانه بعلت عدم وجود تخصص و تجربه کافی در زمینه ریسندگی الیاف کشمیر، ریسندگی الیاف کشمیر انجام نمی شود، که یک ضعف برای صنعت نساجی کشور ما محسوب می شود.

ساختار میکروسکوپی الیاف کشمیر:
از نظر ساختار میکروسکوپی الیاف کشمیر شبیه الیاف مرینوس می باشد. فاصله فلس ها در الیاف کشمیر کمتر از الیاف موهر و بیشتر از الیاف پشم می باشد. میانگین تعداد فلس ها در فاصله ۱۰۰ میکرون از طول الیاف کشمیر ۶ الی ۷ عدد است و این یکی از پارامتر های مهم در شناسایی الیاف کشمیر از سایر الیاف حیوانی شبیه به آن می باشد.

شاخص های کیفیت الیاف کشمیر:
– رنگ الیاف کشمیر
– قطر الیاف کشمیر
– طول الیاف کشمیر
– راندمان الیاف کشمیر
– فر و موج الیاف کشمیر
رنگ الیاف کشمیر
رنگ الیاف کشمیر یکی از عوامل ارزیابی این ماده اولیه بوده و بطور کلی هر قدر رنگ طبیعی الیاف به روشنی گراید ارزش تجاری آن بالا می رود از نظر صنایع نساجی نیز بعلت هزینه اضافی و اثرات منفی که در بی رنگ کردن و یا از بین بردن پیگمنت های رنگی ایجاد می شود، الیاف سفید رنگ با دارا بودن دامنه گسترده کاربرد از ارزش بالاتری برخوردار است. بنابراین یکی از عوامل تعیین کننده ارزش و کیفیت الیاف کشمیر رنگ آن می باشد. رنگ الیاف کشمیر ناشی از وجود پیگمنت ها یا رنگدانه های مختلف موجود در الیاف است و در موی پستانداران دو نوع بیگمنت وجود دارد. رنگهای تیره (قهوه ای و سیاه) از محلول آئوملانین ها (رنگدانه های نیتروژن دار غیر محلول) و رنگهای روشن ازفائوملانین ها (که علاوه بر نیتروژن حاوی گوگرد نیز می باشد) به وجود می آید. در الیاف کشمیر چینی رنگهای غالب سفید خاکستری و زرد مایل به قهوه ای یا حنایی و یا خرمایی بوده و سفید خالص نادر می باشد. در الیاف کشمیر هندی رنگ الیاف به دو رنگ سفید و قهوه ای دیده می شود. الیاف کشمیر مغولستان به رنگ های بدنی (چهره ای)، قهوه ای و خاکستری و سفید مات دیده می شود. الیاف کشمیر ایران به رنگ های سفید، خاکستری، قهوه ای تیره و سیاه است و علاوه بر این رنگ ها در رنگهای بدنی وحنایی نیز دیده می شود که این رنگ ها در کشمیر مغولی و چینی یافت نمی شود.

شکل ۱. سطح طولی الیاف کشمیر[۳]

شکل ۲. سطح مقطع عرضی[۳]

جدول ۱. طبقه بندی رنگ الیاف کشمیر[۱]

براساس بررسی های بعمل آمده در نژادهای بومی بزهای کرکی الیاف کشمیر دارای رنگ تیره، ظریف تر از الیاف کشمیر دارای رنگ سفید می باشد. همچنین در الیاف کشمیر رنگی، رنگ الیاف مو همواره تیره تر از رنگ الیاف کرک می باشد.
قطر الیاف کشمیر
قطر الیاف کرک مقیاس اساسی و قابل اهمیتی در طبقه بندی و ارزیابی کشمیر می باشد و محدوده آن بین منابع علمی و استانداردهای مختلف تقریباً متفاوت است. به طوریکه از منابع پژوهشی مستفاد می گردد.
– قطر الیاف کرک ۳۰ میکرون و با کمتر می باشد.
– از ۸ تا ۲۰ میکرون
– از ۸ تا ۲۴ میکرون مناسب برای کشبافی و بالای ۲۴ میکرون برای پارچه های بافته شده
– از ۸ تا ۲۵ میکرون
– قطر الیاف کشمیر با توجه به مناطق مختلف تولید (فرآوری) متغیر است به طوریکه میانگین قطر در مناطق مختلف جهان از ۵/۱۴ تا ۱۹ میکرون متغیر می باشد.
– ظریفترین الیاف مربوط به کشور چین و مغولستان با محدوده ۵/۱۴ تا ۱۶ میکرون و در مورد الیاف کشمیر ایرانی از ۵/۱۷ تا ۱۹ میکرون گزارش شده است.
– از طرف دیگر در بزهای رائینی یک ساله به رنگ قهوه ای ۶۳/۱۴ میکرون و یک ساله به رنگ مشکی ۲۳/۱۵ میکرون و در دو ساله قهوه ای ۸/۱۶ میکرون گزارش گردیده است.
علاوه بر میانگین قطر، پراکنش قطر اعم از انحراف معیار و یا ضریب پراکندگی آن در ارزیابی کرک فوق العاده موثر بوده و در کاربرد الیاف به ویژه به صورت مخلوط با الیاف پشم (S120- ۸۰) در بافت پارچه های فاستونی در مدنظر می باشد.
طول الیاف کشمیر
طول الیاف کرک یکی دیگر از ویژگی های عمده مورد بررسی در ارزیابی و درجه بندی کشمیر می باشد. تعیین طول متوسط الیاف کشمیر بصورت میانگین تجمعی و یا از طریق طول در وزن به روش Barbe و Hauteur انجام می گیرد.
بر اساس منابع مختلف طول الیاف کشمیر به صورت زیر اعلام شده است:
– الیاف زیرین کشمیر از نظر طول بین ۵/۲ تا ۹ سانتی متر و تارهای موی زبر آن از ۴ تا ۲۰ سانتی متر متغیر است
– طول الیاف کرک در بز کشمیر ۳ تا ۹ سانتی متر و طول تارهای مو۱۳ تا ۵/۱۳ سانتی متر می باشد
– طول الیاف ظریف کشمیر از ۵/۲ تا ۵/۷ سانتی متر و طول تارهای زبر مو بالای ۵/۱۲ سانتی متر می باشد.
– طول متوسط الیاف کرک ۷۰ میلی متر می باشد.
– میانگین طول الیاف گرگی ۲۵/۶ سانتی متر و میانگین طول تا ۹۵/۸ سانتی متر در مورد بز های رائینی محاسبه شده است.
– میانگین طول الیاف کرک در بزهای نر یک ساله سفید رنگ ایستگاه بافت ۷۴/۴ سانتی متر و در بزهای ماده یکساله و دو ساله به ترتیب۰۲/۵ و ۳۸/۵ محاسبه شده است.
با توجه به بالا بودن طول الیاف کرک ایران نسبت به الیاف کشمیر چینی، و با عنایت به سیستم های متفاوت تولید در مخلوط کردن با الیاف دیگر نظیر پشم، آنقوره، آلپاکا و سایر الیاف طیف وسیعی را از نظر انواع تولید در بر می گیرد. یادآور می شود الیاف کرک کوتاه (۲ تا ۳ سانتی متر) حاصل از فرآیند موکشی همراه با الیاف مو (به نسبت ۲۰/۸۰) در تولید شال گردن بکار رفته و بعنوان الیاف ۴R در بازار معامله می گردد.
راندمان الیاف کشمیر
کرک خالص عاری از مو، مواد گیاهی، چربی و مواد معدنی موجود در نمونه یا بیده می باشد که به صورت درصد نسبت به وزن کرک اولیه محاسبه می شود. این تعبیر بعضاً به صورت درجه خلوص و یا درصد کرک یا کشمیر بیان می گردد.
این شاخص که از عوامل کیفی دیگر نظیر طول، قطر، درصد چربی بیده و عوامل محیط پرورشی نظیر مواد گیاهی آلودگی های معدنی ناشی می گردد، مبنای اقتصادی تولید از نظر تجاری را در تأمین کمیت مواد اولیه ضروری می نماید.
با این معیار که افزایش تراکم و ظرافت الیاف و بالا بودن مواد سلولزی محیط پرورشی موجب پایین آمدن راندمان خواهد بود که ارزش محموله خام را کاهش می دهد.
فر و موج الیاف کشمیر
در مقابل کریمپ یا جعد در پشم در الیاف کرک موج یا پیچش وجود دارد و از نظر شکل، جعد با موج کاملاً متفاوت بوده و در حالیکه در جعد برگشت ساختاری و دور زدن لیف به دور خود وجود دارد در الیاف کشمیر موج به صورت نیم حلقه های پایین و بالا بوده و دور زدنی به صورت پیچش وجود ندارد.
این ویژگی در تشخیص الیاف کرک و پشم و یا سایر الیاف یکی از موارد استنادی می باشد، که بر پایه آرایش اسیدهای آمینه موجود در الیاف با استفاده از میکروسکوپ الکترونیکی تبیین جعد از موج میسر می گردد.

ارزشیابی الیاف کرک بر پایه ارزیابی شاخص های کیفی
بازاریابی سالانه الیاف در مراکز عرضه و تأمین احتیاجات منابع اولیه کارخانجات ریسندگی کرک در دو دهه اخیر برمبنای ارزشیابی محموله های تجاری که ناشی از ارتباط ویژگی های کیفی الیاف بر پایه داده های کمی آنها می باشد انجام می گیرد و این امر با در نظر گرفتن داده های مربوط به شاخصهای رنگ، قطر، طول و راندمان به صورت یک رابطه علت و معلولی (رگرسیون) به شرح زیر محاسبه می گردد:
Y = a +b1x1+b2x2+b3x3+…

عوامل تأثیر گذار بر کیفیت و تولید الیاف کشمیر
بسیاری از موضوعات و مسائل مختلف و عوامل محیطی بر روی خواص و تولید کشمیر موثر می باشد. از جمله عواملی که بر روی خواص الیاف کشمیر تأثیر گذار می باشد می توان از تاثیر ویژگی سن، جنس، رنگ الیاف، شرایط آب و هوایی، محل و موقعیت پرورش بز کشمیر و نژاد بز کشمیر نام برد.
تاثیر سن و جنس بر راندمان و قطر الیاف
با افزایش سن، راندمان الیاف کشمیر بیشتر می گردد و طول الیاف کاهش می یابد. تولید الیاف کشمیر در جنس نر بیشتر از ماده می باشد. قطر الیاف نیز در جنس نر بیشتر از ماده می باشد. طول الیاف در بزهای ماده بیشتر از الیاف بز های نر می باشد. با افزایش سن، قطر الیاف کشمیر بیشتر می شود و با افزایش بیشتر سن، قطر کمتر می گردد.
رنگ الیاف
الیاف تیره نسبت به الیاف روشن دارای قطر کمتری بوده و در نتیجه ظریفتر می باشند.
طول استیپل (Staple)
سن بر روی طول استیپل تأثیر زیادی ندارد. اثر جنسیت بر طول استیپل دارای اهمیت بوده بطوریکه نرها دارای رشد بیشتری از ماده ها از نظر طول دسته الیاف می باشند.
راندمان شستشو
تأثیر سن و جنس بر روی راندمان شستشویی الیاف دارای اهمیت آماری نمی باشد.
.
فر و موج الیاف کشمیر
اثر سن بر روی فر و موج الیاف کشمیردر هیچ یک از جنسیت ها دارای اهمیت آماری نمی باشد.
درجه بندی الیاف کشمیر و عوامل موثر بر درجه بندی
درجه بندی الیاف کشمیر بر اساس پارامترهای زیر انجام می گیرد:
– مواد گیاهی
– مواد معدنی
– مواد چربی
– الیاف مو
– درجه خلوص
– طول متوسط الیاف کشمیر
– میانگین قطر الیاف کشمیر

منابع
۱. استاندارد ملی ایران بشماره ۳۶۵۸: الیاف کشمیر – ویژگیها و روشهای آزمون
۲. McGregor, B. A. 2006: Benchmarks for Cashmere- A report
the Rural Industries Research and Development Corporation
۳. Bergen Von W.1963: Wool Handbook, Interscience publishers. London vol. 3th edition