نگاهی به هنر رنگرزی منسوجات با رنگزاهای طبیعی

یکی از مسائل صنعت فرش دستباف، رنگ و رنگرزی است که متاسفانه طی چند دهه اخیر به علت فقدان فعالیتهای پژوهشی در این عرصه، عدم توانایی رقابت در قیمت با فرش های ماشینی و نقش کوتاه مدت مسائل اقتصادی در بین تولید کنندگان، لطمات شدیدی به شیوه های سنتی و ارزشمند این فن وارد شده است. یکی از شاخص ترین عوامل ایجاد این لطمات استفاده از مواد شیمیایی رنگزا می باشد. انگیزه اصلی از نوشتن این مقاله کمک به احیای دانش و فنی است که اکنون به شدت در خطر زوال و فراموشی قرار گرفته و سعی شده است با رعایت اصول علمی، ضمن شناساندن گیاهان رنگدار موجود، به فرآیند رنگرزی الیاف طبیعی و شیوه های عملی آن توجه شود.
آثار بدست آمده از دوران ماقبل تاریخ نشان می دهد که رنگرزی یک هنر باستانی بوده و این هنر در طی عصر برنز از خاورمیانه به اروپا راه یافته است. تماس طولانی مدت گیاهان با پارچه ها و یا مالیدن پیگمنت ها به سطح لباس ها از جمله تکنیک های قدیمی رنگرزی بوده که در طی قرون متمادی پیشرفت نموده و به صورت جوشاندن گیاهان همراه با پارچه ها تغییر شکل داده و همگام با پیشرفت در تکنیک های رنگرزی ، روز به روز ثبات شستشویی و ثبات نوری پارچه های رنگرزی شده بهبود یافت.
اولین گیاهی که توسط بشر جهت تهیه رنگ آبی مورد استفاده قرار گرفت، گیاه وسمه است که رنگ حاصل از آن بسیار محبوب بود. این احتمال وجود دارد که این گیاه از فلسطین سرچشمه گرفته باشد زیرا این گیاه در این منطقه به صورت خودرو به خوبی رشد می کند. در طی قرون گذشته یکی از با ارزش ترین و محبوب ترین رنگ ها، رنگ ارغوانی بوده است که در بابل به tyrian معروف بوده و از نوعی صدف خاردار تهیه می گردید، تجارت و تولید این رنگ تا سده اول هجری در اختیار مردم فنقیه قرار داشته است.
تا اواسط قرن نوزدهم میلادی همه مواد رنگی از منابع طبیعی (حیوانی، گیاهی و معدنی) تهیه می شدند، اما امروزه رنگرزی به یک علم تخصصی و پیچیده تبدیل گردیده و تقریباً تمامی مواد رنگی امروزی از ترکیبات مصنوعی تولید می شوند، به واسطه استفاده از این رنگینه های مصنوعی هزینه های تولید به شدت کاهش پیدا کرده و بسیاری از ویژگی های مطلوب پوشاک، بهبود یافته است.
بسیاری از استادکاران که با استفاده از رنگهای طبیعی اقدام به رنگرزی پارچه می کنند معتقدند که رنگ های طبیعی تاثیر خوشایندتری در چشم انسان می گذارد و با گذشت زمان رنگ زیبای خود را حفظ می کنند.
از طرف دیگر بسیاری از متخصصان که رنگرزی را به صورت صنعتی انجام می دهند معتقدند که استفاده از رنگ های طبیعی از دو جنبه کیفیت محصول و قیمت تمام شده مقرون به صرفه نیست.
امروزه در کشورهای غربی در بخش صنعتی تنها از رنگ های مصنوعی استفاده می شود و کاربرد رنگ های طبیعی در رنگرزی تنها به عنوان یک هنر خانگی و در حد صنایع دستی محدود گردیده است. با این وجود در کشورهایی همچون ایران استفاده از رنگ های طبیعی به عنوان یک بخشی ویژه همچنان حفظ شده است.
این نکته قابل توجه است که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه جهان، رنگ های طبیعی نه تنها می تواند به عنوان یک منبع غنی و متنوع از مواد رنگی مورد توجه قرار گیرد بلکه کشت و فرآوری این گیاهان باعث ایجاد اشتغال و درآمد برای افراد می گردد. بسیاری از رنگ های طبیعی را می توان از ضایعات درختان تهیه نمود و یا اینکه گیاهان رنگزا را به آسانی در باغ های سبزی کاری رشد داد. همچنین در مناطقی از جهان که رنگ های مصنوعی، مواد فیکسه کننده و دیگر افزودنی های مورد نیاز برای رنگرزی با رنگهای مصنوعی وارداتی بوده و بالطبع نسبتاً گران می باشند، می توان از رنگهای طبیعی به عنوان یک جایگزین مناسب استفاده نمود.
به این دلیل که در بیشتر اوقات دانش لازم جهت استخراج و استفاده از رنگ های طبیعی و همچنین دندانه های مناسب هر یک از آنها در دسترس نمی باشد، نیاز به تحقیقات وسیع جهت تعیین گیاهان و مواد معدنی مناسب از اهمیت ویژه ای برخوردار است. برای مثال در کشور زیمباوه منابع غنی از گیاهان مناسب جهت تهیه رنگ های طبیعی وجود دارد اما به دلیل فقدان دانش لازم جهت کاشت، برداشت و آماده سازی این گیاهان، استفاده از این منابع بسیار محدود می باشد. اما در کشورهایی مانند هند، نیجریه و لیبریا که تحقیقات لازم انجام گرفته و یا استفاده از این گیاهان به عنوان ماده رنگی به صورت سنتی مرسوم بوده است، رنگ های طبیعی و دندانه ها به طور وسیعی کاربرد دارند[۲ و۶].
انواع منسوجات مناسب جهت رنگرزی با مواد رنگزای طبیعی
رنگ های طبیعی را می توان در مورد اکثر الیاف مورد استفاده قرار داد اما ثبات و شفافیت رنگی در آنها بسیار متفاوت است. البته استفاده کنندگان از مواد رنگزای طبیعی بیشتر به استفاده از الیاف طبیعی تمایل دارند، به طور کلی الیاف طبیعی را می توان از دو منبع اصلی گیاهی و حیوانی تهیه نمود. الیافی که از منابع حیوانی تهیه می گردند عبارتند از پشم، ابریشم، موهر و آلپاکا. کلیه الیاف حیوانی دارای ماهیت پروتئینی بوده و رنگ های طبیعی تمایل خوبی را برای جذب بر روی این الیاف دارا هستند.
الیاف با منشاء گیاهی عبارتند از: پنبه، کتان، کنف، رامی، چتائی سلولز جزو اصلی الیاف گیاهی را تشکیل می دهد. در مقایسه با منسوجات تولید شده از الیاف حیوانی، رنگرزی منسوجات حاصل از الیاف گیاهی با استفاده از رنگ های طبیعی نتایج ضعیف تری را در بر دارند.
دندانه ها
تعداد کمی از رنگ های طبیعی به خودی خود دارای ثبات رنگی کافی برروی الیاف می باشند، به همین دلیل از موادی (اغلب نمک های فلزی) برای ثابت کردن رنگ بر روی الیاف استفاده می شود که به دندانه معروف هستند. همچنین این مواد بازدهی رنگی را افزایش داده و ثبات نوری را بهبود می بخشد. کلمه دندانه از لغت لاتین mordere به معنی نیش زدن مشتق شده است. بعضی از رنگهای طبیعی مانند رنگ نیل برای ثابت شدن بر روی لیف نیاز به دندانه ندارند که به این دسته رنگ های بدون واسطه گفته می شود، در مقابل رنگ هایی مانند روناس و اسپرک بدون دندانه دارای ثبات شستشویی و نوری محدودی بوده که به آنها رنگ های دندانه ای گفته می شود[۵].
معمولاً دندانه ها به صورت طبیعی در محیط وجود دارند برای مثال در دوران باستان از خاکستر چوب یا پیشاب مانده به عنوان دندانه قلیایی و از میوه های ترش یا برگ ریواس (که دارای اسید اگزالیک است) به عنوان دندانه های اسیدی استفاده می گردید. به هر حال امروزه بیشتر کسانی که از رنگ های طبیعی برای رنگرزی استفاده می کند به دندانه های شیمیایی همچون آلومینیوم (سولفات آلومینیوم) و سولفات مس، روی آورده اند. باید توجه کرد که به علت ماهیت شیمیایی و همچنین رعایت بعضی مسائل پزشکی و سمی بودن از نمک های کروم کمتر استفاده گردد.
دندانه ها معمولاً به صورت محلول و همراه با یک ماده تعاونی مورد استفاده قرار می گیرند که در نتیجه ثبات و یکنواختی دندانه بر روی کالا بیشتر می شود. متداول ترین دندانه آلومینیوم (سولفات آلومینیوم) است که گاهی آن را همراه با قره قورت به عنوان یک ماده کمکی مصرف می کنند.
دیگر دندانه های معمول در رنگرزی با رنگ های طبیعی عبارتند از :
• آهن (سولفات آهن)
• قلع (کلرید استانو)
• کروم (بی کرومات پتاسیم)
• مس (سولفات مس)
• تانیک اسید
• اگزالیک اسید
استفاده از دندانه های متفاوت می تواند باعث بوجود آمدن شیدهای متفاوتی از یک رنگ طبیعی خاص شود به این صورت که :
• سولفات آهن به عنوان یک تیره کننده رنگ استفاده می شود.
• استفاده از سولفات مس هم باعث تیره شدن رنگ می گردد، اما شیدهایی که در حضور این دندانه حاصل می گردد منحصر به فرد بوده و با استفاده از روش های دیگر به سختی تولید می گردند.
• دندانه قلع (کلرور قلع) باعث روشن تر شدن رنگ می گردد.
• تانیک اسید معمولاً همراه با دیگر دندانه ها استفاده شده و باعث افزایش شفافیت و روشنی شید رنگ می گردد.
• استفاده از کروم برای تهیه رنگ زرد بسیار عالی است.
• استفاده از اگزالیک اسید برای تولید رنگ آبی نتیجه بسیار مطلوبی را در بردارد.
• قره قروت در واقع یک دندانه نیست اما استفاده از آن باعث افزایش جلای لیف پشم می گردند.
اگرچه در اکثر دستورالعمل های رنگرزی عملیات دندانه دادن قل از عملیات رنگرزی انجام می شود ولی می توان دندانه ها را قبل، بعد و در حین عملیات رنگرزی مورد استفاده قرار داد.
دندانه های طبیعی به واسطه سهولت دسترسی و قیمت ارزان، جایگزین مناسبی برای دندانه های مصنوعی می باشند. گیاهان یا مواد معدنی که قابلیت ایجاد دندانه مناسب بر روی لیف را داشته و به وفور در محیط اطراف یافت می شوند را دندانه های طبیعی می نامند. چند مثال از دندانه های شیمیایی و جایگزین های طبیعی آنها در ادامه ذکر شده است:
• برخی از گیاهان همانند خزه ها و گیاه چای دارای مقادیری آلومینیوم می باشند که بدین سبب می توان از آنها به عنوان جایگزین دندانه سولفات آلومینیوم استفاده نمود ولی به علت مشخص نبودن میزان آلومینیوم موجود در این گیاهان قطعاً لازم است قبل از استفاده از آنها آزمایشات لازم جهت تعیین مقدار آلومینیوم در این گیاهان انجام شود.
• برای جایگزینی سولفات آهن می توان چند عدد میخ زنگ زده را همراه با یک فنجان سرکه به یک ظرف پر از آب اضافه نموده سپس مخلوط برای مدت دو هفته به حال خود باقی بماند. از این آب می توان به عنوان دندانه جایگزین استفاده نمود.
• از پوست درخت بلوط و یا از برگهای گیاه سماق و ریواس به عنوان جایگزین اسید تانیک استفاده می گردد.
رنگینه های طبیعی
در این بخش بعضی از گیاهانی که به طور طبیعی دارای خاصیت رنگزایی می باشند مورد بررسی قرار گرفته است.
تقریباً از جوشاندن هر نوع ماده آلی رنگ استخراج می گردد، اما تنها گیاهان خاصی هستند که رنگ حاصل از آنها دارای ثبات شستشویی و نوری کافی بوده و برای انجام عملیات رنگرزی مناسب می باشند. اکثر رنگینه های طبیعی از قسمتهای مختلف گیاهان استخراج می شود. این قسمت ها عبارتند از:
• برگها و ساقه ها
• شاخه های کوچک و هرس شده
• گلبرگ ها
• پوست درخت
• ریشه ها
• پوست خارجی گیاهان
• مغز چوب و چوب تراشیده شده
• دانه ها و تخمها
• گل سنگها
در جدول (۱) مجموعه ای از گیاهان که به طور وسیعی توسط رنگرزان سنتی مورد استفاده قرار می گیرند ارائه شده است.

جدول ۱- لیستی از گیاهان که معمولاً برای تهیه رنگ های طبیعی استفاده میشوند [۸و۷]

شرح عملیات رنگرزی
قبل از انجام عملیات رنگرزی لازم است که نوع و ماهیت لیف و یا الیاف مورد استفاده در تولید کالای مورد نظر مشخص شود.
عملیات رنگرزی می تواند در هر مرحله ای از تولید منسوج انجام شود:
• قبل از اینکه الیاف وارد مرحله ریسندگی شوند می توان آنها را رنگرزی نمود مزایای این روش عبارتند از ایجاد ماکزیمم یکنواختی، نفوذ رنگی و ثبات شستشویی مطلوب.
• بعد از انجام عملیات ریسندگی و قبل از تبدیل نخ به پارچه می توان آن را تحت عملیات رنگرزی قرار داد. این نوع رنگرزی را بوبین رنگ کنی می نامند.
• قبل از اینکه پارچه تحت هر گونه عملیات تکمیلی قرار بگیرد نیز می توان آن را رنگرزی نمود. این نوع از رنگرزی را رنگرزی پارچه می نامند، مزیت آن این است که تولیدکننده می تواند ابتدا پارچه را بدون رنگ تولید نموده و سپس آن را بر اساس سفارشات با طول های خواسته شده رنگرزی نماید.
• در روش رنگرزی کالاهای مخلوط، پارچه هایی که از ترکیب چند نوع لیف حاصل شده اند طی چند مرحله و با استفاده از رنگینه های متفاوتی مورد رنگرزی قرار می گیرند.
رنگرزی پارچه در حمام رنگرزی با مواد رنگزای طبیعی
ساده ترین نوع رنگرزی منسوجات رنگرزی در پاتیل رنگی است، به این صورت که رنگ و الیاف را برای مدت چند ساعت در داخل پاتیل رنگ قرار داده تا کاملاً خیس بخورند و به تدریج دمای آن را به جوش می رسانند. در طی این مدت باید مدام حمام رنگ را به هم زد تا رنگینه بیشتری به داخل لیف نفوذ کند. بر اساس نوع کالا و رنگ مورد استفاده انواع مختلفی از اسید یا نمک باید برای افزایش میزان جذب رنگ اضافه شود.
در دستورالعمل های رنگرزی مقدار مواد رنگزای مورد استفاده ذکر شده است. معمولاً این مقدار به صورت درصد وزن پارچه مورد رنگرزی بیان می گردد. در ادامه یک نمونه بسیار ساده از دستورالعمل رنگرزی با استفاده از رنگینه طبیعی پوست پیاز شرح داده شده است[۴].
نسخه رنگرزی پشم یا استفاده از پوست پیاز
مواد مورد استفاده:
• ۱۰۰ گرم پشم
• ۳۰ گرم پوست پیاز (نتها پوست قهوه ای رنگ خارجی و به صورت خشک)
• ۸ گرم زاج سفید به عنوان دندانه
• ۷ گرم قره قروت (به عنوان ماده کمکی)
• یک نمونه دترجنت مایع (به عنوان ماده شستشو دهنده پشم)
• مقدار کافی از آب
اگر لازم باشد که مقدار پشم مورد رنگرزی افزایش داده شود به همان نسبت مقدار مواد ذکر شده در بالا نیز تغییر می کند درضمن نسبت های داده شده در بالا بر اساس وزن پشم خشک بیان شده است.
برای آماده سازی نخ پشمی جهت رنگرزی لازم است که کلاف های پشمی به صورتی بسته شوند که در کنار حفظ انسجام، کلاف ها از آزادی مناسب برخوردار بوده تا رنگ بتواند به راحتی در داخل آنها نفوذ نماید.
پشم باید قبل از عملیات رنگرزی به خوبی شستشو شود، بدین منظور کلاف های پشمی برای مدت ۱۲ ساعت در داخل محلول آب و دترجنت قرار داده شده و سپس به طور کامل آبکشی می شوند و به آهستگی آب گیری می گردد تا آب اضافه آن خارج شود. باید دقت نمود که در هنگام شستشو از نمدی شدن پشم جلوگیری به عمل آید.
بعد از عملیات شستشو نوبت به دندانه دادن الیاف پشم می رسد. جهت عملیات دندانه دادن ابتدا زاج سفید و قره قروت را در مقداری آب گرم حل نموده و سپس این محلول به دیگ های دندانه دهی که حاوی آب سرد است اضافه می شود. در ادامه کلاف های نخ پشمی که قبلاً مرطوب شده اند را داخل این دیگ ها قرار داده منبع حرارتی را روشن کرده و به آهستگی درجه حرارت را به ۸۲ درجه سانتی گراد (۱۸۰ درجه فارنهایت) رسانده و برای مدت ۴۵ دقیقه حرارت ثابت نگه داشته می شود سپس منبع حرارتی خاموش شده و در نهایت پس از سرد شدن دیگ ها، پشم خارج شده و به خوبی آبکشی می شود.
برای آماده سازی حمام رنگرزی پوستهای پیاز را در حمام رنگرزی ریخته و مقداری آب روی آن ریخته می شود که کاملاً با آب پوشانده شود. این حمام به آهستگی گرم شده تا دمای آن به نقطه جوش برسد. جوشاندن این محلول برای مدت ۴۵ دقیقه ادامه می یابد. در طی این مدت همه ی رنگ موجود در پوست پیاز از داخل آن استخراج می شود. پس از طی این مدت زمان، منبع حرارتی را خاموش کرده تا محلول حاصل به آرامی سرد شود و سپس این مایع بوسیله آبکش از پوست پیاز جدا می شود.
برای آغاز عملیات رنگرزی، منسوجات دندانه دار شده که کاملاً مرطوب شده اند را داخل حمام رنگرزی که به طور کامل سرد شده است قرار داده، دوباره منبع حرارتی حمام رنگرزی را روشن کرده و آن را حرارت داده تا دمای آن به نقطه جوش برسد. سپس فوراً دمای آن را تا ۸۲ درجه سانتیگراد پایین آورده و برای مدت ۴۵ دقیقه در این دما حرارت داده می شود. البته این زمان بستگی به رنگ مورد نظر دارد و ممکن است کمتر یا بیشتر باشد. باید این موضوع را به خاطر داشت که رنگ پشم هنگامی که خیس است، تیره تر از حالت خشک به نظر می رسد. پس از اتمام عملیات رنگرزی کلاف ها را تا زمان سرد شدن در داخل حمام نگه میداریم زیرا کلاف ها را نباید قبل از سرد شدن در آب سرد شستشو کرد. پس از سرد شدن، کلاف ها در یک حمام شستشو با آب سرد به خوبی آبکشی شده و در طی این عملیات شستشو چندین بار آب حمام تعویض می شود. زمانی که آبکشی به پایان رسید، کلاف ها با آب سرد و صابون شستشو شده و سپس خشک می گردند.
همانطور که در جدول (۱) مشاهده می گردد، دندانه های مختلفی را برای رنگرزی با هر کدام از این گیاهان می توان استفاده نمود لذا لازم است که با انجام آزمایشات قبلی تاثیر هر کدام از این دندانه ها بر روی شید رنگی حاصل، ثبات شستشویی و ثبات نوری بررسی شود. همچنین مواد افزودنی(اسید و باز) که ممکن است در دستورالعمل رنگرزی ذکر شده باشند می تواند در انتخاب نوع دندانه تاثیر گذار باشد و تاثیر آنها نیز باید با انجام آزمایشات مربوطه مشخص شود.
آزمایش منسوجات رنگ شده
همیشه انجام آزمایشات مربوط به ثبات های مختلف پارچه های رنگ شده جالب و مفید است. این آزمایشات را می توان با روش های ساده و استاندارد برای ثبات شستشویی و ثبات در مقابل نور انجام داد. در ادامه مطالب یک آزمایش ساده برای ثبات شستشویی پارچه رنگ شده ارائه شده است. آزمایشات مشابهی برای سنجش ثبات نوری نمونه های رنگ شده وجود دارد که جزئیات بیشتر در مورد آنها در کتابهای مختلف منتشر شده است[۱].
روش آزمایش تعیین ثبات شستشویی
ترتیب مراحل این آزمایش به صورت زیر است:
۱. یک قطعه پارچه پنبه ای و پشمی رنگ نشده را در ابعاد ۵ در ۵ سانتی متر بریده سپس یک طرف آنها کاملاً به هم دوخته شود.
۲. مقداری از نخ رنگ شده را طوری بین دو پارچه قرار داده که سرتاسر سطح پارچه به وسیله این نخ ها پوشانده شود. می توان از الیاف رنگ شده شانه شده نیز به جای نخ رنگی استفاده نمود.
۳. دو قطعه پارچه را کاملاً بر روی هم قرار داده و چهار طرف آن به نحوی دوخته شود که نخ یا الیاف رنگ شده کاملاً در جای خود باقی بماند.
۴. یک نمونه نخ که با استفاده از یک رنگ با ثبات شستشویی رضایت بخش رنگرزی شده است (همانند روش گفته شده در بالا) به عنوان نمونه شاهد آماده می شود.
۵. این دو نمونه را در دو شیشه با درهای قابل پیچ شدن قرار داده که حاوی ۵ گرم بر لیتر صابون یا دترجنت می باشند.
۶. این دو شیشه برای مدت ۳۰ دقیقه و در دمای ۳۰ درجه سانتی گراد به آهستگی حرکت داده و سپس نمونه ها را از ظروف بیرون آورده و برای مدت ۵ دقیقه در آب تمیز شستشو می دهد.
۷. دوخت های این نمونه ها را باز کرده و آنها را در مجاورت هوا قرار داده تا خشک شوند.
۸. نخ های رنگ شده با رنگ های طبیعی و نمونه های شاهد را با نخ های رنگ شده مشابه که تحت عملیات شستشو قرار نگرفته است مقایسه می نماییم. اگر میزان تغییرات رنگ در نمونه آزمایش و نمونه شاهد با هم مساوی بود نشان دهنده این موضوع است که ثبات شستشویی هر دو رنگ مساوی بوده و در نتیجه ثبات شستشویی رنگ طبیعی رضایت بخش می باشد.
۹. پارچه های پنبه ای و پشمی را با پارچه های پنبه ای و پشمی مشابه که تحت عملیات شستشو قرار نگرفته اند مقایسه می کنیم. لکه گذاری مساوی یا کمتر پارچه های پنبه ای و پشمی در معرض رنگ طبیعی نشان دهنده ثبات مساوی و یا بهتر رنگ های طبیعی در برابر شستشو می باشد.
عملیات رنگرزی با گیاهان به روش های مختلفی انجام می شود. بعضی از گیاهان مانند ایندیگو برای اینکه از آنها در عملیات رنگرزی استفاده شود به عملیات آماده سازی خاصی نیاز دارند، حال آنکه تعدادی دیگر از این گیاهان برای استخراج رنگینه از داخل آنها باید برای مدت طولانی جوشانده شوند. به هر حال روش معمول برای رنگرزی جوشاندن این گیاهان است. جزئیات کامل تر در مورد نحوه آماده سازی تعداد زیادی از این گیاهان را می توان در منابع ارائه شده در بخش مرجع این مقاله یافت.

منابع
۱. Foulds, John, Dyeing and printing: a handbook , ITDG Publishing, 1989.
۲. Savadda R. Ghuznavi, Rangeen – Natural dyes of Bangladesh, Vegetable Dve Researchand Development Society, Bangladesh, 1987.
۳. Dean, Jenny: The Craft Of Natural Dyeing, Search Press, 1994.
۴. Cowan, Wavell: Operating A Business In The Small Business Space, 1996.
۵. McRae, Bobbie: Colors From Nature: Growing, Collecting, and Using Natural Dyes, 1999.
۶. Dalby, Gill and Dean, Jenny, Natural Dyes in Luapula Province (Zambia): Evaluation of Potential for Production. Use and Export. Working Paper 22, Development Technology Unit, University of Warwick, Coventry CV4 7AL, UK. 1988.
۷. ویکتوریا، جهان افشار؛ فرآیند و روش های رنگرزی الیاف با مواد طبیعی دانشگاه هنر؛ ۱۳۸۰.
۰۸ مهدی، حیاتی؛ رنگرزی الیاف با رنگ های طبیعی؛ انتشارات موسسه آموزش عالی علمی کاربردی جهاد کشاورزی؛ ۱۳۸۴.