اوریگامی و پلیسه
چکیده
این دو هنر کاردستی و طراحی لباس فاکتورهای مشترکی وجود دارد و هر دو هنر، به طور مستقیم ساخته شده توسط انسان هستند. اوریگامی یکی از روشهای ساخت در حوزۀ هنر است و با ویژگیهایی نظیر استحکام ساختاری، پویایی و انعطافپذیری منجر به ایجاد یک ساختار قوی و کارآمد در طراحی شدهاست. معرفی روشهای مشترک و اثرگذاری چون اوریگامی، موجب دستیابی به خالقیت و ارائه راهکارهایی در زمینۀ تجربه های نو به طراحان، بخصوص در رشته طراحی لباس، خواهد شد و ضرورت این تحقیق را اثبات میکند. هدف اصلی این پژوهش بررسی جایگاه اوریگامی و پلیسه به عنوان ایده هایی جدید در طراحی لباس میباشد. به همین جهت به بررسی اوریگامی و پلیسه کردن، از طریق مقایسۀ نمونه ها پرداخته شده است تا به این سوالات پاسخ داده شود؛ ایده های مشترک بین اوریگامی و پلیسه کردن پارچه در طراحی لباس چیست؟ انواع اوریگامی و پلیسه در طراحی لباس چگونه ظاهر شده اند؟
واژه های کلیدی: لباس، طراحی لباس، اوریگامی، پلیسه، هنر، پارچه
مقدمه
با توجه به اینکه طراحی لباس در مقیاس با دیگر شاخه های هنر، هنری نوپا و پرطرفدار محسوب میشود، از این رو، بروز تجربه های جدید و تازه منجر به پیشرفت در طراحی و ایده پردازی، شکل گیری صنعت مد و نگاه هنرمندانه طراحان در نمایشهای لباس، شکل گیری مکاتب فکری و سبکهای هنری تاثیرگذار، شده است.
به طور کلی کاربرد این رشته پوشانندگی انسان است؛ یعنی پوشاندن بدن با در نظر گرفتن حفاظت بدن در برابر خطرات احتمالی محیط، راحتی و آسایش، باورهای مذهبی و هنجارهای فرهنگی-اجتماعی و در نهایت زیبایی میباشد. خاصیت پوشانندگی مسبب حضور مفاهیم و ایده پردازی هایی مانند اوریگامی در این رشته دانست.
سرعت تغییرات در دنیای طراحی آنچنان است که هر روز امکان بوجود آمدن سبک های مختلف را پدید آورده است. به نقل از ملک الشعرای بهار «سبک شامل دو موضوع میباشد: فکر یا معنی و ظاهر یا شکل». باتوجه به این تعریف میتوان گفت که آنچه در ظاهر اثر هنری دیده میشود، نمیتواند خود به تنهایی نمایانگر سبک باشد، بلکه باید به جستجوی آنچه که در ذهن هنرمند گذشته و ایدهای که طرح از آن نشات گرفته است دست یافت.
روشهای ساخت در فرآیند تولید اثر، نقش اساسی و مهمی بر عهده دارند؛ مثال روشهای مرتبط با دوخت و طراحی لباس شامل: تاخوردگی، پیچ و تاب، پلیسه، بافت و چاپ علاوه بر نقش ساختاری که در روند تولید دارند، خودشان مایه ی اصلی طراحی لباس نیز میشوند.
لباس، به مثابه هنر، یکی از مهمترین ابزار شکل گیری و توسعه فرهنگ است که میتواند به تلاش های هنرمندان دهه های اخیر اطلاق میشود که پوشش را، همانند رسانه، برای بیان معنای جدید در هنر مورد توجه قرار داده اند و به عنوان یک نظام متکی بر نشانه ها و ساخته دست بشر میتواند حامل اطلاعاتی در ارتباط با فرهنگ، آداب و رسوم، مذهب، عقاید و اعتقادات و اقتصاد باشد و به عنوان یک وسیله در بیان مفاهیم هنر مفهومی توسط طراحان لباس به شمار رود.
طراحی لباس به عنوان شاخه ای از هنر دوران معاصر است؛ هنری که از طریق آن میتوان به عنوان راهکاری در جهت به نمایش گذاشتن هویت بصری ایرانی- اسلامی و در حیطه های مختلف به قابلیت های نهفته در هنر ایران دست یافت و اندیشمندان جوامع مختلف آن را به رسمیت شناختند و امروزه نظام طراحی لباس مانند هنرهای تجسمی، جزیره ای جدا افتاده از جامعه و فرهنگ آن جامعه است.
لباس بیانگر ایده های شخصی، اجتماعی و فرهنگی بوده و منعکس کننده علایق کاربران در قلمرو زمانی و مکانی از هر عصر و دوره تاریخ محسوب میشود. امروزه انسان معاصر در مواجه با گسترش شتابان زندگی صنعتی و فناوری به قالب های نوینی از هنر نیاز دارد که عالوه بر حفظ و انتقال پیامها و مفاهیم گذشته، از زیبایی، خالقیت و نوگرایی هایی همسو با عصر جدید برخوردار باشد. تکنولوژیهایی که چه در مرحله طراحی، ساخت و یا هر دو مرحله در پی هم به عنوان ابزاری در ارائه تفکر انسان قرن ۲۱ به کمک او آمده و به خلق آثاری نوین، پیچیده و منطبق با دوران در سرعت بالا دست میزند.
اوریگامی یا هنر کاغذ و تا، یکی از کاردستی های محبوب ژاپنی است که امروزه در سراسر جهان طرفداران زیادی دارد. در واژهشناسی تخصصی، اوریگامی الگویی با ساختار ثابت است که توسط سطوح صاف تاشده ایجاد شده است. امروزه هنر اوریگامی به عنوان الگوی هنری اصیل به منبع الهام برای طراحان و محققین تبدیل شده است. هدف این هنر آفریدن طرحهای جالب از کاغذ با کمک تاهای هندسی است.
اوریگامی یا همان کاغذ تا شده برای به وجود آوردن اشکال و اشیای تزئینی و حتی وسایل مصرفی و سرگرمی های کودکانه است. سابقه این هنر سنتی از بازیهای ساده کودکانه آغاز میشود و به هنری پیچیده میرسد. هنر اوریگامی در آیینها و رسوم خاص ژاپنی، و همچنین برای مصارف آموزشی، تفریحی، علمی و زیبایی کاربرد دارد.
از انواع پرکاربرد اوریگامی میتوان به پلیسه اشاره کرد.
پلیسه کردن شامل تا کردن پارچه به اشکال مختلف است که باعث ایجاد تفاوت در حجم و بافت پارچه میشود و از دیرباز به منظور ایجاد طرح بر روی منسوجات استفاده میشدهاست. در ادامه به بررسی هنر اوریگامی و نقش آن در پوشاک پرداخته میشود.
پیشینه اوریگامی
در قدیمیترین آثار بر جای مانده، استفاده از اوریگامی در نوعی آیین مذهبی به نام کاتاشیرو در ژاپن مشاهده شده است که این روش در دوران باستان و در آیینهای سینتو در معبد اَس ِ به کار می رفت. کاتاشیرو نمایش نمادین الوهیت است که از کاغذ مخصوصی به نام جینگو یوشی یا کاغذ معبد، بریده میشد.
هنر اوریگامی در آداب معاشرت اجتماعی نیز نقش مهمی دارد. راههای متعددی در تا کردن کاغذ برای هدیه وجود دارد که از آن در مناسبتها و روزهای خاص سال استفاده میشود. یکی از این مناسبتها مراسم ازدواج است که کاغذها به صورت پروانه تا میشود و با آن، روی بطری های نوشیدنی را تزیین میکنند. از چنین تزیینی در مراسم تدفین نیز استفاده میشود. علاوه بر این، از این گونه تزیینها در ساختن نوشئی _تزیین روی هدایا و تاتو _ کیف پول کاغذی یا کیفی که در تای لباس کیمونو جای میگرفت _ نیز استفاده میشد. نوشئی اختصار کلمه نوشئی آوایی است که در اصل صدف خشکی بود که به معنی نماد شگون و خوش یمنی بر روی بسته های هدایا الصاق میشد. بعدها به جای این صدف از کاغذ تا شده با همان شکل صدف به همراه حروف نگاشته بر روی آن استفاده شد که شکل آن به صورت یک شش ضلعی دراز است که از تا کردن یک کاغذ مربع شکل به دست میآید. این ساخته سپس با بندهای طالیی و نقره ای و یا قرمز و سفید که به آنها میزوهیکی میگویند، بسته بندی میشود. این شکل مانند طلسم هایی است که امروزه در معابد شینتو فروخته یا هدیه داده میشود.
اوریگامی در طراحی لباس
همانطور که پیشتر بیان شد، اوریگامی هنر تا کردن کاغذ است و واژۀ اوریگامی از دو بخش «Ori» به معنای «تاکردن» و «Kami» به معنای «کاغذ» تشکیل شده است.
در دوره مدرن، روش اوریگامی در صنایع مختلفی، از جمله مد و پوشاک به کار گرفته شدهاست. اوریگامی اغلب با مجسمه ها و طرحهای کاغذی همراه است که میتوان از تکه های معمولی کاغذ ساخت. اگرچه ماده ی اولیه برای ساختن اوریگامی کاغذ است، اما با پارچه نیز میتوان شکلهای جالبی ساخت و در تولید لباس به کار برد. بسیاری از طراحان بنام و مشهوری، چون کریستین دیور، در طرحهای خود از این روش استفاده کرده اند.
هنر تا کردن کاغذ، برای اولین بار در قرن هفدهم میلادی پدیدار شد و در اواسط قرن بیستم به محبوبیت رسید. هنر شرقی اوریگامی در طول سالهای متمادی تکامل و تحول پیدا کرد و به هنری مدرن تبدیل شد.
در طول چند سال گذشته، صنعت مد از اوریگامی برای ایجاد انواع جدیدی از لباسهای هندسی بهره برده است. این سبک مد الهام گرفته از اوریگامی، مناسب برای هر شخصی است که به دنبال اضافه کردن برخی از گزینه های آینده به کمد لباس خود میباشد.
تا کردن پارچه، کاملاْ متفاوت از تا زدن کاغذ است. انواع پارچه ها واکنش متفاوتی نسبت به تا زدن از خود نشان میدهند. از این رو کسانی که علاقهمند به الهام گرفتن از این روش در طراحی های خود هستند، نیاز دارند تا پارچه ی مناسب را با دقت انتخاب کنند.
پارچه مناسب برای اوریگامی، پارچه ای است که نزدیکترین حالت به خشکی کاغذ را داشته باشد و تا قبل از اجرای نهایی پیشنهاد میشود از کاغذ به جای پارچه استفاده شود.
امروزه، این هنر متفاوت جایگاه ویژه ای در صنعت مد پیدا کرده و توانسته است در سراسر جهان طرفداران زیادی پیدا کند. برخی از طراحان معتقدند که پارچۀ ابریشم، بهترین گزینه برای پیاده کردن روش اوریگامی است.
ابریشم Dupinion بسیار سبک و نازک است و بافتی شبیه به بافت کاغذ دارد؛ به همین دلیل، میتواند تا های اوریگامی را حفظ کند. علاوه بر آن، این نوع ابریشم در برابر دمای بالا و اتو نیز بسیار مقاوم است. یکی دیگر از گزینه های مناسب برای روش اوریگامی ابریشم ارگانزاست.
ابریشم ارگانزا درخشندگی خاصی به لباس طراحی شده میبخشد و خیلی راحت و بدون استفاده از اتو نیز تا میخورد. این پارچه در برابر حرارت اتو مقاوم نیست و باید تا های اوریگامی را بدون حرارت روی آن ایجاد کرد. همچنین میتوان برای ایجاد خشکی مورد نظر در پارچه از روشهای مختلفی مانند آهار دادن پارچه و یا لایی چسب های خشک استفاده کنید.
پوشاکی که با الهام از اوریگامی طراحی میشوند، معمولاْ دارای اشکال هندسی و پیلی های متعدد هستند. اوریگامی را میتوان در اندازه های کوچک از پارچه ساخت و برای تزیین لباس نیز به کار برد. در این روش برای طراحی لباس از روش اصلی و اولیه طراحی لباس اوریگامی یعنی تا کردن کاغذ الهام گرفته میشود. این روش ارتباط مستقیمی با هندسه و حجم سازی دارد. در اوریگامی با وجود خشک بودن جنس کاغذ، وقتی آن را چند مرحله تا میکنیم، کاملاْ فرم گرفته و به حالت اولیه باز نمیگردد. به این نکته باید توجه شودکه استفاده از پارچه به صورت تک لا در روش اوریگامی معنایی ندارد و حتما و باید، قطعات دولا به کار برده شود. همین طور در اتودهای اولیه، استفاده از کاغذ به جای پارچه پیشنهاد میشود و حتی میتوان روی مانکن از کاغذ به جای پارچه استفاده کرد.
در استفاده از کاغذ، خطوط تا، به صورت کاملاْ شکسته و با لبه های تیز است. اما اوریگامی هایی که با پارچه ساخته میشوند، گوشه هایی گردتر و ظاهری نرمتر از شیوه کاغذی دارند.
استفاده از این روش یکی از بهترین گزینه ها برای طراحی لباس های گران قیمت و مشتریان خاص است.
همان طور که گفته شد، در دنیای مدرن، اوریگامی جایگاه ویژهای در صنعت مد و پوشاک پیدا کرده است و طراحان لباس به دنبال یافتن منبع الهامی برای طراحی مجموعه شان، به ژاپن سفر کرده اند. یکی از این طراحان جان گالیانو بود که طراحی مجموعۀ بهاری ۲۰۰۷ کریستین دیور را با بهره گیری از این روش عرضه کرد. گرچه جان گالیانو اولین کسی نبود که از اوریگامی برای طراحی لباس استفاده کرد؛ اما شاید بتوان وی را پیشگام در شکلگیری مد ملهم از اوریگامی دانست.
در سال ۲۰۰۹ ،آندره لیما، طراح لباس فرانسوی، در طراحی مجموعهاش از اوریگامی استفاده کرد. سال بعد، جورجینا چپمن، طراح لباس، در طراحی مجموعۀ بهاری و تابستانی اش از روش اوریگامی بهره برد.
در سال ۲۰۱۲ ،لی فرنی نیز با الهام از همین روش به طراحی لباس پرداخت. در سال ۲۰۱۶ ،سید نیگام مجموعۀ اوریگامی اش را در هفتۀ مد لندن به نمایش گذاشت.
طراحان ژاپنی نیز از کاربرد هنرشان در صنعت مد غافل نشدند. در ژاپن، جونیا واتانابه یکی از طراحان معروف مد، از اوریگامی در طراحی لباسهایش استفاده کرد. مجموعۀ پاییز و زمستان این طراح ژاپنی، پر از شکلهای سه بعدی بود که در طراحی شان از اوریگامی الهام گرفته بود. در سال ۲۰۱۶ ،این طراح در مجموعۀ پاییزی اش از همین روش استفاده، و لباسهای سه بعدی از جنس نئوپرن صنعتی را طراحی کرد.
ایسی میاکی یکی دیگر از طراحان مشهور ژاپنی است که لباسهای الهام گرفته از اوریگامی اش، شهرت زیادی دارند. در سال ۲۰۱۰ ،این هنرمند مجموعه ای به نام ۱۳۲۵ را طراحی کرد که دارای این ویژگیها بود:
برای دوخت این لباس فقط از یک قطعه پارچه و برای آراستن لباس از طرحهای سه بعدی استفاده شد. این لباسها را کاملاْ تا زد می شدند و به صورت کامال تخت و دو بعدی درمی آمدند.
پارچه پلیسه در طراحی لباس
پلیسه کردن، که از انواع بسیار رایج اوریگامی به شمار میرود، شامل تا کردن پارچه به اشکال مختلف است که باعث ایجاد تفاوت در حجم و بافت پارچه میشود. در این نوع منسوجات، از تا خوردگی های منظم یا نامنظم با عمق مختلف استفاده میشود تا طرحهای سه-بعدی گوناگون بر روی پارچه نقش ببندد. در طراحی پارچه پلیسه در واقع پارچه با ایجاد تا خوردگی هایی، فرم آکاردئونی ثابتی به خود می گیرد. البته به طور کلی پلیسه ها اشکال و اندازه های مختلفی دارند و همین اشکال مختلف تنوع این پارچه را به شکل چشمگیری بالا برده است. این تنوع بالا به طراحان کمک میکند خالقیت خود را با این پارچه های حجیم به چالش بکشند. عمق، جهت، نظم و تعداد چین ها در این تنوع تاثیرگذار است.
برخی از قدیمیترین تصاویر ثبت شده نشان می دهند که پارچه پلیسه در زمانهای دور و در فرهنگهای کهن مانند فرهنگ بابلی و مصر باستان، بسیار مورد توجه بوده است و لباسهایی در مقبره های هزاران ساله مصری یافت شده اند که دارای چین های ساده ای بودند از دیگر اشرافیان علاقهمند به پلیسه ملکه الیزابت بود که از پلیسه برای تزئین دور یقه لباس استفاده میکرد و چنین طرحی را در دوران خود رواج داد. یقه دایره ای پلیسه هم در لباس مردان و هم زنان استفاده میشد. در طول تاریخ، استفاده های بسیاری از طرح پلیسه شده است. برای نمونه، جنگنده های یونانی در لباسهایشان از پارچه های پلیسه بهره میبرده اند. ردپای این طرح در لباسهای اسکاتلندی ها (دامن های مردانه مشهور این کشور) دیده میشود.
در اوایل قرن بیستم، هنرمند اسپانیایی، ماریانو فورتونی که در چند زمینه هنری از جمله طراحی مد و فشن تبحر داشت، پیراهنی به نام دلفوس طراحی کرد. این پیراهن زیبا دارای پلیسه های ظریفی از بالا تا پایین لباس بود.
طرح دلفوس با الهام از ستون های بناهای یونانی ایجاد شده بود. این پیراهن انحناهای بدن زنان را به خوبی به نمایش میگذاشت و حالتی آزاد و راحت داشت. برای همین هم مشتریان پیشرو و طرفدار نوآوری فورتونی از آن استقبال زیادی میکردند. البته دلفوس یک مشکل بزرگ هم داشت که هنوز هم پابرجاست: پلیسه های سرتاسری این لباس به سختی حفظ میشوند و در هنگام شستشو مشکلات زیادی ایجاد میکنند.
کاملاْ واضح است با توجه به اینکه فرآیند دستی پلیسه کردن پارچه های نفیس سخت و هزینه بر بوده، این پارچه در ابتدا به عنوان یک پارچه اشرافی در انحصار درباریان قرار داشته است. علاوه بر این، نگهداری از این پارچه نیز پر دردسر بود زیرا پس از هر بار شستشو چین های پلیسه باز و نیاز به بازسازی مجدد آنها بود. بعدها با گذر زمان ماشینهای پلیسه سازی جایگزین روش دستی شدند. در نتیجه پارچه پلیسه در دسترس عموم قرار گرفت. اما تا زمانی که تولید منسوجات مصنوعی رونق پیدا نکرد، توجه زیادی به این سبک پارچه نشد. پارچه های مصنوعی بهترین انتخاب برای تولید پارچه های پلیسه هستند. زیرا دوام و استحکام بهتری دارند و مانند پارچه های طبیعی تحت تأثیر گرما یا رطوبت شکل خود را از دست نمیدهند. در دهه ۲۰ میلادی صنعت مد شاهد انفجاری در طراحی انواع سبکهای پلیسه بود.
چین های این پارچه فضای زیادی برای حرکت و گردش جریان هوا فراهم میکنند. پلیسه آکاردئونی پرکاربردترین مدل این پارچه است که دارای چین های موازی باریک و مساوی است. عمق این چین ها بزرگتر از ۱/۵ سانتیمتر نیست. از این پارچه معمولاْ برای دوخت دامن های روزمره و نیمه رسمی استفاده برای تولید این پارچه از منسوجات میشود. معمولاْ حاوی مواد اکریلیک استفاده میشود تا چینها دوام بیشتری داشته باشند.
در مدل پلیسه چاقویی، معمولاْ چین ها پهنای زیادی دارند و در یک جهت قرار میگیرند. پلیسه چاقویی بر روی پارچه، فرمی مستطیل شکل ایجاد میکنند. به دلیل افزایش پهنای چین ها معمولاْ قسمت بالای آنها دوخته میشود تا فرم پلیسه بهتر حفظ شود. از این پلیسه در دوخت دامن های کوتاه و مانتو استفاده میشود.
یکی از پرطرفدارترین مدلها پلیسه، مدل جعبه ای است که در طراحی لباسهای ساده و مدرن از آن استفاده میشود. در طراحی این پارچه از دو پلیسه چاقویی استفاده میشود که در جهات مخالف یکدیگر قرار دارند تا دو طرف باز چین ها در وسط به هم برسند. استفاده از این مدل از پلیسه در طراحی پرده پرکاربردتر است.
از پلیسه قارچی در طراحی لباسهای مینیمال استفاده میشود. پلیسه قارچی بر روی پارچه های پلی استر توسط ماشین های مخصوص ایجاد میشود. فرم چین در این پارچه های بسیار ظریف و نزدیک به هم است. چین ها تا حدی نازک هستند که روی پارچه شبیه خطوط نامنظم به نظر می رسند. این پارچه برای دوخت مانتو، شومیز و پیراهنهای مجلسی ایده آل است.
پلیسه فانتزی از چین های مختلف با عمق و طرح متنوع تشکیل میشود. در واقع این چین ها معمولاْ نظمی ندارند و برای حجم دادن به پارچه ایجاد شده اند. نمای این پارچه های پلیسه با این چینها شبیه پارچه های طرح دار است. پلیسه فانتزی معمولاْ طراحی لباسهای خاص رسمی مورد استفاده است. با این پارچه میتوانید مانتو و پیراهن های فوق العاده ای طراحی کنید.
نتیجه گیری
نتایج کلی نشان داد که این پروژه روشی موفق برای آموزش طراحی مد به منظور توسعه تفکر خالق پیشنهاد میکند. این رویکرد به آموزش طراحی مد و الگوسازی، مسیر تجربی معاصرتری را برای دانشجویان طراحی به منظور توسعه ساختارهای نوآورانه با یکپارچه سازی ساخت با فرآیند طراحی ارائه میدهد.