حفاظت و نگهداری ازپارچه ابریشمی در برابر کپک و قارچ با استفاده از گیاه سدر

۱-روشنک احمدی

۲-دکترهائیده خمسه

۱- کارشناس ارشد مرمت اشیاء تاریخی و فرهنگی, دانشگاه آزاد اسلامی,واحد ابهر

۲- استادیار دانشگاه آزاد اسلامی , واحدابهر

 

چکیده

در این مقاله به بررسی یک نمونه پارچه ابریشمی زرین با استفاده از روش آزمایشگاهی SEM (میکروسکوپ نوری) پرداخته شده است. هدف اصلی این پژوهش عبارت است از: ارائه روش‌هایی برای حفاظت از پارچه به وسیله گیاه سدر و استفاده از یک روش ضد میکروب و ضد قارچ به منظور جلوگیری از تخریب الیاف پارچه، نتایج حاصله نشان داده که استفاده از گیاه سدر در حفظ و دوام پارچه بسیار مناسب بوده و به میزان رضایت‌بخشی از تخریب پارچه جلوگیری می­نماید و می­تواند به عنوان یک ماده شوینده و پاک کننده عمل مورد استفاده قرار گیرد.

مقدمه

کشور ایران با تاریخی کهن و تمدنی درخشان، یکی از غنی­ترین مراکز اشیاء و ابنیه تاریخی جهان محسوب می‌شود. بخشی از این آثار برجای مانده را منسوجات و پوشاک تشکیل می­دهند که به دلیل قدمت تاریخی، از اهمیت بالایی برخوردارند. با توجه به اینکه این منسوجات و پوشاک نسبت به شرایط محیطی بسیار حساس و آسیب پذیرند بنابراین بررسی روش­های حفاظت و نگهداری از آنها نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. علاوه بر این، استفاده از مواد طبیعی که دارای قابلیت زیست تخریب پذیری هستند خود می­تواند بسیار جالب توجه باشد.

در این راستا مطالعات بسیاری بر روی انواع گیاهان طبیعی صورت گرفت که از میان آنها گیاه سدر به دلیل ویژگی‌هایی نظیر ضد میکروب و ضد قارچ توانست توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کند و به عنوان یک عامل شوینده و پاک کننده در جهت حفظ و نگهداری از منسوجات مورد استفاده قرار بگیرد.

کُنار یا سِدر (نام علمی: Ziziphus) دسته‌ای از درختان و درختچه‌های تیغ‌دار از تیره عنابیان است. حدود ۴۰ گونه گیاه کنار وجود دارد که در مناطق گرمسیری و زیرگرمسیری پراکندگی دارند. نام این درخت به عربی سدر است و در ایران معمولاً برگ‌های کوبیده آن را «سدر» می‌نامند.

تحقیقات انجام گرفته بر روی برگ کُنار (سدر) نشان داده است که برگ این گیاه حاوی تانن و استرولهای گیاهی مانند: بتاسیتوسترول گلوکزید و ساپونین ابلین لاکتون می‌باشد. ساپونین موجود در این گیاه عامل کف‌کنندگی آن است و به عنوان یک ماده محافظ و ضد میکروب عمل می­کند.

ساپونین­ها به مقدار زیادی در طبیعت و در برخی از گیاهان وجود دارند و مدت زیادی است که خصوصیات پاک‌کنندگی ملایم این مواد شناخته شده است. این مواد از نظر شیمیایی خنثی بوده و در آب فوراً کف می­کنند و به همین دلیل می‌توانند به سهولت با مواد رزینی یا روغنی، تشکیل امولسیون داده و خاصیت پاک‌کنندگی را از خود نشان دهند. با توجه به اینکه پارچه ابریشمی نازک و ظریف است، در این تحقیق، به دنبال ارائه یک راهکار مناسب برای حفظ و نگهداری پارچه، بدون تخریب و تغییر رنگ و استفاده از روشی کاملاً گیاهی و عاری از هرگونه ترکیب شیمیایی، از گیاه سدر استفاده گردید.

الیاف شناسی

پارچه زری، نفیس­ترین و افسانه­ای­ترین منسوج ایرانی است که در روزگار رونق و رواج خود، شهرتی عالمگیر داشته است. عمده­ترین ماده اولیه مورد مصرف در زری بافی، ابریشم طبیعی است که برای بافت زمینه از ابریشم ساده و برای بافت نقوش از نخ ابریشمی با روکش طلا یا نقره معروف به گُلابِتون استفاده می­نمایند. گُلابِتون رشته سیمی بسیار نازکی است که درون آن یک رشته نخ ابریشم قرار دارد و بر روی آن، لایه‌ای از زر (طلا) کشیده شده‌ است.

پارچه­ ها و به طور کلی منسوجات در برابر تغییر شرایط آب و هوایی بسیار آسیب­پذیر هستند. آب و هوای گرم و خشک استحکام پارچه را کاهش داده و باعث ترد و آسیب­پذیر شدن آن می­شود و آب و هوای مرطوب نیز موجب انواع مختلف پوسیدگی­ها ( تحت تاثیر قارچ‌ها و کپک‌ها) بر روی پارچه می­گردد.

با توجه به موارد ذکر شده، این مقاله سعی در ارائه روش‌هایی جهت حفاظت از پارچه به وسیله گیاه سدر و ایجاد خاصیت ضد میکروب و ضد قارچ، به منظور جلوگیری از تخریب الیاف پارچه نموده است.

آزمایش و بررسی­های انجام شده بر روی پارچه

پارچه مورد استفاده در این تحقیق یک پارچه ابریشمی زرین از نوع دارایی بوده که در تصویر شماره ۱ مشاهده می‌شود . ابعاد این پارچه ۹۰×۹۰ و به شکل مربع بوده است. توجه به این نکته ضروری است که در پارچه زری دارایی، بافت به صورتی است که تعداد پودهای گلابتون بیشتر است؛ بنابراین پارچه ضخیم‌تر می­باشد.

شکل۱- پارچه ابریشمی زرین

در این تحقیق، یک نخ ابریشمی گلابتون در حدود ۳ سانتی­متر از پارچه مورد نظر بیرون آورده و به منظور استفاده از آن برای نمونه اصلی و نمونه­های شاهد به شش تکه کوچک (نیم سانتی­متر) تقسیم کردیم و سپس، آزمایشات SEM به همراه EDX یا ترکیبات عنصری (به شکل جدول) را بر روی این نخ ‌ها انجام دادیم.

نمونه اصلی

نخ ابریشمی مورد نظر (نمونه اصلی)، که در شکل۲ نشان داده شده، به شکل خالص و به منظور مقایسه با نمونه­های شاهد که با عصاره سدر  عمل‌آوری شده، در نظر گرفته شده است. همانطور که در شکل نیز مشخص است، این نخ به صورت یک‌دست و دارای سطحی صاف و شفاف و بدون پستی و بلندی دیده می‌شود.

شکل۲–  نخ ابریشمی خالص به عنوان نمونه اصلی

تاثیرات سدر بر روی نمونه های شاهد

در این آزمایش سدر با درصدهای مختلف بر روی کالای ابریشمی زرین عمل­آوری شده است و سپس از هر یک از آنها تصویر میکروسکوپی SEM تهیه شده و در نهایت با استفاده از بررسی جدول تحلیل ترکیبات عنصری (EDX)  نتایج زیر بدست آمده است.

 

ج- نمونه شاهد سدر۱۰%	ب- نمونه شاهد سدر۵%	الف- نمونه اصلی
و- نمونه شاهد سدر۲۵%	ه- نمونه شاهد سدر۲۰ %	د- نمونه شاهد سدر۱۵%

شکل ۳- تصاویر میکروسکوپی پارچه ابریشمی زرین در درصدهای مختلف سدر

در تصویر میکروسکوپی از نمونه­های شاهد سدر ۵ % و سدر۱۰% در مقایسه با نمونه اصلی مشاهده می­شود که در دو نمونه شاهد سدر هیچ­گونه تخریب و آسیب ایجاد نشده و عصاره سدر حباب­های پراکنده­ای را در سطح نمونه­ها به وجود آورده، البته در نمونه شاهد سدر ۱۰% تعداد حبابها کمتر شده که ناشی از جذب آب بوده است. همچنین تغییری در رنگدانه نیز به وجود نیامده است.

در نمونه سدر ۱۵% نسبت به درصدهای قبلی به شدت روی سطح لیف، کریستال به وجود آمده، که این موضوع به دلیل جذب بالای آب و رطوبت بوده که به شکل حباب در روی لیف شاهد رسوب کرده است.

بسیاری از خواص فیزیکی پارچه تحت تاثیر میزان جذب رطوبت است. یکی از مهم­ترین این خواص، چگالی وزنی پارچه است که با بالا رفتن رطوبت نسبی محیط افزایش می­یابد. خواص مکانیکی الیاف نیز مانند: استحکام کششی، ازدیاد طول و بازگشت­پذیری الاستیکی، تحت تاثیر رطوبت قرار دارد. بنابراین جذب رطوبت و تبدیل آن به شکل حباب باعث تغییر در طول و وزن پارچه (سبک و سنگین بودن آن) می­شود.

با بررسی تصاویر میکروسکوپی مشخص شده است که نه تنها در هیچ کدام از نمونه­های شاهد هیچگونه آسیب، از هم گسیختگی و تغییرات فیزیکی مشاهده نشده، بلکه تغییری دررنگدانه­ها نیز به وجود نیامده و رنگ نمونه‌ها ثابت مانده است.

جدول ۱-  EDX نمونه شاهد اصلی و سدر (۵% تا ۲۵%)

نمونه ها	کربن	اکسیژن	کروم	مس	طلا	سرب	کلسیم
نمونه اصلی	۶۲ /۳٨	۸۶/۴۶	۷۵/۲	۹۲/۲	۳۴/۳	۵۱/۵	۰
سدر۵ %	۸/۵۹	۵۷/۳۲	۳۶/۱	۵۸/۰	۲۶/۳	۱۵/۳	۰
سدر۱۰ %	۲۵/ ۴۵	۸۶/۴۴	۷۵/۰	۲۹/۲	۶۳/۴	۲۲/۲	۰
سدر۱۵%	۶٧/۶۶	۷۸/۲۰	۷۸/۱	۸۷/۲	۴۵/۲	۲۲/۵	.
سدر۲۰%	۶۴/۴۱	۶۱/۴۸	۳۷/۱	۰۹/۱	۳۸/۳	۰۰/۴	۰
سدر۲۵%	۶۹/۵۸	۸۷/۲۹	۲۵/۱	۵۳/۲	۶۸/۳	۹۷/۳	۰

واحد اعداد در جدول آزمایشات صدم بوده است.

آنالیز عناصر موجود در نمونه ها

به طور کلی در تحلیل ترکیبات عنصری  (EDX)نمونه اصلی و شاهد می­توان به نکات زیر اشاره نمود:

۱-در آزمایش SEM  به دلیل نوع و روش آزمایش تمام الیاف پارچه را پوشش طلا می­دهند پس عنصر طلا در تجزیه و تحلیل نمونه‌ها حذف می­شود.

۲- تغییر درصد عناصر کربن با افزایش درصد سدر و مقایسه آنها با هم این تاثیر را روی پارچه می­تواند داشته باشد، که نمونه از مواد آلی ساخته شده یعنی منشاء آن یا حیوانی (پشم و ابریشم) و یا گیاهی (کتان، پنبه و کنف) است. که در اینجا نمونه پارچه آزمایش شده، از نوع ابریشم است. پس منشاء آن حیوانی است. به عبارتی هر نوع ماده آلی به مرور زمان می­تواند متلاشی و پوسیده شود. در مورد اکسیژن هم به همین صورت، آلی بودن نمونه را نشان می­دهد حالا اگر این احتمال وجود داشته باشد که کربن با اکسیژن ترکیب شود و تولید گاز _۲ CO  (دی اکسید کربن) کند می­تواند موجب پوسیدگی و آسیب دیدگی پارچه شود. نتایج بدست آمده از آزمایش EDX  نشان دهنده این است که افزایش درصد سدر تا مقدار بهینه می­تواند موجب کاهش میزان اکسیژن شود بنابراین وجود سدر توانسته تا حدی از تولید گاز مضر دی اکسید کربن جلوگیری نموده و از پارچه در برابر تخریب محفظت نماید.

۳-  به طور کلی کلسیم در تمامی نمونه­ها، عدد (صفر) گزارش شده که احتمالاٌ به دلیل خطای دستگاه آزمایش و یا ناخالصی موجود در سدر می­باشد.

۴- رنگدانه­های موجود در پارچه به خاطر دو عنصر مس و کروم است. میزان تغییرات این دو عنصر در نمونه­ها تفاوت خیلی زیادی نداشته اما، در دو نمونه سدر ۱۰% و ۵%  میزان پایینی از مس و کروم مشاهده شده، با این­حال چون درصد به طور کامل به صفر نرسیده باز هم نشان دهنده ثبات و عدم تغییر رنگدانه پارچه بوده، همچنین وجود این دو عنصر در پارچه دو رنگ سبز و آبی و اکسیدهای رنگی زرد را نشان می‌دهد که ساپونین موجود در سدر باعث می­شود رنگها جلوه بهتری پیدا کنند و از تغییر رنگ آنها جلوگیری می­شود.

۵- تاثیر درصد سرب در روی پارچه و کاهش و افزایش آن به دو علت می­تواند باشد: یا به دلیل آلودگی موجود در شهرهای صنعتی است که در الیاف پارچه نفوذ کرده و یا به دلیل رنگدانه­ها و یا اکسیدهای رنگی بوده­ است که در موقع رنگرزی الیاف درون پارچه رفته و حاوی سرب بوده‌اند و درصدهای سدر تقریباً به یک میزان توانسته­اند آلودگی ناشی از سرب را در تمامی نمونه ها پایین بیاورند.

عمل آوری مجدد الیاف با  سدر

برای مشاهده زمان ماندگاری سدر روی لیف، یکی از نمونه­های شاهد (سدر ۵%) را بعد از ۳ هفته، برای بار دوم با سدر عمل آوری می­کنیم تا میزان ماندگاری سدر بر روی پارچه مشخص شود. از نظر مقایسه تصویر میکروسکوپی نمونه شاهد سدر ۵% (شکل۴) و  نمونه اصلی ( شکل۲) نشان داده شده است که در نمونه شاهد هیچگونه پارگی و زدگی در لیف مشاهده نشده و عصاره سدر در داخل و بیرون نمونه شاهد نفوذ کرده و در مقایسه با نمونه اصلی تخریبی صورت نگرفته و تغییری در رنگدانه نیز به وجود نیامده است. و به شکل یک لایه محافظ عمل نموده می‌کند.

شکل۴- نمونه شاهد سدر۵%

 

نتیجه گیری

به طور کلی در تمامی نمونه­ها مشاهده شد که گیاه سدر، تخریبی در الیاف و رنگدانه به وجود نیاورده و رنگ همچنان ثابت مانده و باعث تغییرات فیزیکی آسیب رسانی نشده است و بعد از عمل آوری مجدد الیاف با سدر، آزمایش نشان داد که اثر ماندگاری سدر به شکل ذرات، در داخل و روی سطح لیف به شکل یک عامل ضد میکروب و ضد قارچ عمل کرده و اثر حفاظتی روی پارچه داشته و توانسته به عنوان یک عامل قابل کنترل در جلوگیری از رشد کپک و قارچ روی الیاف محسوب شود.