گذری بر تکنیک‌های پارچه سازی صنعتی: گلدوزی، سنگ‌دوزی، امباس و پلیسه
فاطمه صفاریان، کارشناسی ارشد طراحی پارچه و لباس دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب
در سال‌های اخیر با توجه به رشد روز افزون صنعت فشن تولید پوشاک تحت تاثیر فضای پارچه سازی صنعتی گامی مهم را در توسعه خود برداشته است. از سوی دیگر اهمیت افزایش سرعت تولید و همچنین سازگاری تولید با تغییرات لحظه‌ای بازار از دلایل مهم رشد صنعت پارچه سازی در جهان به حساب می‌آید. همچنین حفظ منابع طبیعی، کاهش تولید کربن و کاهش هزینه های تولید نیز از دیگر علل توسعه این صنعت است. بر همین اساس در این نوشتار به بررسی تکنیک‌های گلدوزی، سنگ‌دوزی، امباس و پلیسه به عنوان اصلی‌ترین تکنیک‌های مطرح پارچه سازی صنعتی پرداخته می‌شود.
- صنعت گلدوزی
یکی از انواع روش تکمیل پارچه که ماندگاری آن پایدار است، گلدوزی است. این هنر تلفیق علم و هنر است که هنر تزئین پارچه با نخ است، در این هنر از سوزن مخصوص گلدوزی و نخ های رنگی استفاده می‌شود. پس هر پارچه‌ای که با نخ و به کمک سوزن تزئین شود نمایی از هنر گلدوزی را به نمایش می‌گذارد.
در ابتدا انسان اولیه تکه‌های پوست حیوانات را به هم پیوند میزد تا لباس بسازد. با این حال، اجداد ما، همان‌قدر که ابتدایی بودند، از سوزن‌ها و نخ‌های اولیه‌شان برای تزیین لباس‌هایشان استفاده می‌کردند. زیرا نیاز، احترام و اشتیاق به زیبایی به قدمت خلقت انسان بازمی‌گردد. بسیاری از آثار باستانی (گلدان‌ها، حکاکی‌ها و نقاشی‌ها) که از دوران اولیه بشریت سرچشمه می‌گیرند و از گهواره‌های مسکونی تمدن‌های باستانی جمع‌آوری شده‌اند، افرادی را نشان می‌دهند که لباس‌هایی با گلدوزی‌های دست‌دوزی بر تن دارند (شکل۱).
شکل ۱- نمونه گلدوزی دست دوز
در حدود ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، در چین باستان، گلدوزی‌های لباس شامل نخ‌های ابریشمی، سنگ، مهره و مروارید واقعی بود. با توجه به تاریخچه گلدوزی که از روی تصاویر، گلدان‌ها و حکاکی‌ها مشخص است، چینی‌ها در قرن پنجم تا سوم قبل از میلاد از دوخت زنجیره‌ای با نخ‌های ابریشمی استفاده می‌کردند. آنها علاقه زیادی به زینت دادن به لباس‌های خود داشته‌اند. بسیاری از آثار باستانی (گلدان‌ها، حکاکی‌ها و نقاشی‌ها) که از دوران اولیه بشریت سرچشمه می‌گیرند و از گهواره‌های مسکونی تمدن‌های باستانی جمع‌آوری شده‌اند، افرادی را نشان می‌دهند که لباس‌هایی با گلدوزی‌های دست‌دوزی بر تن دارند.
شواهدی مبنی بر استفاده از گلدوزی در مصر باستان وجود دارد، زیرا یقه لباسی که متعلق به پادشاه توت عنخ آمون است و همراه با او دفن شده است نشانه‌هایی از گلدوزی دارد. این لباس در سال ۱۰۲۴ قبل از میلاد یافت شده است. با این حال، گلدوزی می‌تواند قدمت بیشتری داشته باشد. در چین می‌توان قدیمی‌ترین مدرک برای اثبات وجود این هنر در دنیا را دید(شکل ۲).
شکل ۲- نمونه ای از گلدوزی چینی
انقلاب صنعتی چهره گلدوزی را تغییر داد. گلدوزی شاتل، تغییرات زیادی در این عرصه ایجاد کرد. در سال ۱۸۲۸ «جاشوا هیلمن»[۱]نوآوری‌های زیادی در این حوزه ایجاد کرد و برای بهبود طراحی دستگاه گلدوزی دستی تلاش کرد (شکل ۳).
شکل ۳- دستگاه گلدوزی دستی
گلدوزی که به صورت نخ دوخته‌شده با دست بود، با ظهور عصر ماشین در دهه ۱۸۰۰ سقوط کرد. به تدریج الگوهای چاپی رنگی، سوزن‌دوزی‌های جدید دهه ۱۸۰۰ و مهره‌دوزی در تاریخچه گلدوزی ثبت شد. امروزه دستگاه‌ها و چرخ خیاطی‌های مخصوص گلدوزی وجود دارد که این هنر زیبا را به راحتی روی پارچه اعمال می‌کنند، اشکال، فرم‌ها، الگوها و رنگ‌های متنوعی دارد و در کشورهای مختلف نیز رایج است.
گلدوزی امروزه دارای کاربردهای مدرنی از جمله تک نگاری است. افراد از گلدوزی استفاده می‌کنند تا حس خوبی در مقابل استفاده از لباس، حوله و حتی دمپایی خود داشته باشند. به‌ویژه زمانی که قصد دارند هدایایی سفارشی به عزیزان خود ارائه دهند یا ظرافتی را به لوازم جانبی منزل اضافه کنند.
چرخ گلدوزی در صنایع نساجی و تولید پارچه و لباس مورد استفاده قرار می گیرد. این دستگاه ها برای انجام کلیه طرح های گلدوزی بر روی انواع جنس مختلف پارچه استفاده می شود. در سال‌های اخیر تولید لباس و پارچه به میزان چشمگیری افزایش یافته و به همین دلیل یکی از راه های منحصر به فرد کردن تولیدات مختلف ایجاد گلدوزی بر روی محصولات تولیدی است. چرخ گلدوزی در بین ماشین آلات صنایع نساجی و بافندگی مدل‌های مختلفی دارد. چرخ گلدوزی یکی از مدل‌های مختلف چرخ‌های خیاطی صنعتی است که برای گلدوزی و ایجاد طرح های برجسته دوختنی بر روی انواع مختلف پارچه مورد استفاده قرار می گیرد. مدل های معمولی چرخ های گلدوزی یا نمادوز با استفاده از خیاط و نیروی دست اقدام به گلدوزی می کند. در برخی موارد دیگر چرخ های گلدوزی اتوماتیک نیز به بازار آمده اند که از تعداد زیادی سوزن به همراه نخ های رنگی استفاده می کنند و با استفاده از برنامه های کامپیوتری می توان طرح ها و شکل های مختلفی را بر روی انواع پارچه رسم کرد.
۱-۱ کاربرد دستگاه گلدوزی
- طراحی انواع طرح و شکل بر روی انواع پارچه و لباس
- طراحی و رسم انواع لوگو و مارک بر روی انواع پارچه و لباس
- استحکام بخشیدن به مدل‌های مختلف لباس و ایجاد یک جنس محکم تر برای بخش های ضعیف لباس و پارچه
۱-۲ انواع چرخ گلدوزی
۱-۲-۱ چرخ گلدوزی دستی
معمولا بیشتر مدل‌های چرخ‌های خیاطی معمولی امکان گلدوزی را نیز دارند. با استفاده از سوزن مخصوص و همچنین صفحه همراه چرخ خیاطی می‌توان گلدوزی‌های تک رنگ را بر روی پارچه های مختلف انجام داد. معمولا این گلدوزی ها وقت گیر و سخت هستند و جز در موارد مورد نیاز انجام نمی شوند.
۱-۲-۲ چرخ گلدوزی کامپیوتری
مدل‌های اتوماتیک دستگاه گلدوزی برای کارگاه‌ها و کارخانه های صنعتی تولید لباس مورد استفاده قرار می گیرند. این دستگاه های گلدوزی بدون نیاز به نیروی اپراتور و با استفاده از برنامه های کامپیوتری می توانند عملیات گلدوزی بر روی انواع پارچه را انجام دهند. معمولا چرخ های گلدوزی بر اساس تعداد کله خود مورد شمارش قرار می گیرند. چرخ گلدوزی می تواند بین یک تا هشت کله داشته باشد. این بدین معنی است که چرخ های گلدوزی هشت کله می توانند تا هشت مدل پارچه مختلف را مورد گلدوزی قرار دهند.
- سنگ دوزی
ملیله‌دوزی به دوختهایی گفته می‌شود که از مفتول‌های طلایی، نقره و آلیاژهای مختلف که به شکل فنری درآمده‌اند، برای تزئین سطح پارچه استفاده می‌شود. این دوخت به وسیله تارهای نازک و توخالی از جنس طلا یا نقره و گاهی برنج که به آن نخ ملیله می‌گویند ایجاد می‌شود. امروزه به‌جای رشته‌های فلزی از نخ‌هایی به رنگ طلایی نیز برای ملیله‌دوزی استفاده می‌شود. دوخت انواع ملیله فلزی روی پارچه‌های نفیس محکم از جمله ترمه انجام می‌شود، به همین دلیل به آن تِرمه‌دوزی و سِرمِه‌دوزی هم گفته می‌شود.
شکل ۴- ملیله
سرمه نوعی نخ فلزی است که در قدیم از طلا و نقره و یا درصدی از طلا و نقره و امروزه از فلزهای براق معمولی تابیده و برای دوختهایی چون سرمه دوزی،شرفه دوزی، شمسه دوزی، زغره دوزی و همراه دوخت هایی چون ده یک دوزی،سنگ دوزی ،پولک دوزی و منجوق و مرصع دوزی، نقده و گلابتون دوزی و … اجرا می گردد. سرمه‌دوزی، یکی از دوخت‌های تزیینی و از هنرهای اصیل و با قدمت ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ ساله ایران است. رواج سرمه دوزی را به دوره اشکانیان نسبت می دهند،کارهای دوخته شده در این دوره به سایر نقاط دنیا صادر می‌شده است. در دوره های پس از اسلام از سرمه برای دوختن پرده خانه خدا و آیات قرآنی (کتیبه دوزی) استفاده می‌شده است. از پارچه های مورد استفاده می توان به: ترمه، مخمل، ماهوت، ابریشم، تافته، اطلس، ساتن و حریر اشاره نمود. از این دوخت برای تزئین: پرده های نفیس، رومیزی، روتختی،کوسن، بقچه، سوزنی، سجاده، جانماز و جلد قرآن،همچنین روکش صندوقچه های قدیمی ،سوزان دان،کلاه و تابلوهای تزئینی و….استفاده می شود.
جواهردوزی نیز یکی از قدیمی‌ترین هنرهای ایران زمین است که برای بخشیدن زیبایی بیستر به لباس‌های پارچه‌ای، نمد، چرم و موارد دیگر کاربرد داشته است. با استفاده از این هنر منحصر به فرد می‌توان لباس‌های تزئینی، گوشواره، گردنبند، سنجاق سینه و بسیاری محصولات دیگر تهیه نمود که هرکدام زیبایی‌های خاص خود را دارند. واهردوزی هنری است که در سالیان دور توسط بانوان ایرانی مورد استفاده قرار می گرفت و بدین شکل انجام می‌شد که اجزایی مانند جواهرات، سنگهای تزئینی، مروارید، نگینهای کریستالی و معمولی، منجوق، پولک، ملیله و انواع مهره‌های چوبی و فانتزی بنا بر رنگ و شکل لباس انتخاب می‌شد و به صورت تکی یا در کنار هم با استفاده از ابزارهای مختلف مانند نخ و سوزن بر روی پارچه ارگانزا، نمد یا چرم دوخته می‌شد تا زیبایی آن را دوچندان نماید. این کار علاوه بر اینکه آن را از سادگی خارج می نمود، ارزشش را نیز بالاتر می برد.
پیش از اینکه این اجزا بتوانند بر روی پارچه، لباس، کیف یا کفش نصب شوند، بر روی آن دوربری انجام می‌شد و در نهایت نیز آن را با استفاده از یک سوزن پیکسل، بر روی کار نهایی نصب می‌نمودند.
شکل ۵- انواع منجوق
منجوق ها کُره‌های بسیار ریزی هستند که در میان هر کدام از آنها محلی برای عبور سوزن و نخ وجود دارد. منجوق‌ها در رنگ‌های مختلفی در بازار موجود هستند و عموما برای مرزبندی بین نقش‌ها، پر نمودن سطوح و حاشیه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
طراحان برای آنکه ارزش یک لباس مجلسی را بیشتر جلوه دهند، از سنگ، نگین و یا مروارید استفاده می‌کنند و خلاقانه لباس را تزیین می‌کنند. در زمان‌‌های قدیم بیشتر لباس‌های شاهزادگان با جواهرات و سنگهای ارزشمند و قیمتی تزیین می‌شد تا لباس آنها از لباس سایرین متمایز شود. اما به مرور زمان و با تولید سنگ‌ها و مرواریدهای تزئینی قیمت تزیین لباس کاهش یافت به همین دلیل عموم مردم توانستند که برای خود، لباس‌های کارشده تهیه کنند. سنگهای متعددی در جواهردوزی مورد استفاده قرار می‌گیرد که می توانند بسته به نوع کار، قیمتی یا نیمه قیمتی باشند. در جواهردوزی عموما از سنگهای قیمتی مانند یاقوت، زمرد و مروارید و سنگهای نیمه قیمتی مانند زمرد و عقیق استفاده می‌شود. به دلیل عدم استفاده از پولک هایی از جنس طلا و نقره، یا مروارید های اصلی، جواهرات، سنگ های فیروزه و عقیق و زمرد و… و حتی نخ گلابتون واقعی؛ همه گونه مواد اولیه تزیینی موجود در بازارهای فروش مانند سرمه و پولک، ملیله و سنگهای شیشه ای و …در مرصع دوزی بکار گرفته می شود.
شکل ۶- نمونه پارچه سازی با سنگ شیشه ای و مرواید
- صنعت امباس[۲]
دست‌یابی به شیوه‌های نوین چاپ طرح ها و نقوش از پیشرفت‌هایی بوده است که در صنعت چاپ بدست آمده است که یکی از این شیوه‌ها «امباس» است. به حک کردن نقش و طرحی روی مواد ( چوب، پارچه، فلز، چرم و… ) امباس (امباس پارچه) می‌گویند و به فرآیند عکس آن دیباس گفته می‌شود (شکل ) حکاکی طرح ها به کمک مکانیسم گرما یا فشار ویا ادقام گرما و فشار بر روی جسم مورد نظر انجام می‌گیرد.
شکل ۷- نمونه پارچه سازی امباس و دیباس شده
امباس یکی از شیوه و روشهای کاربردی در صنعت و خدمات پس از چاپ تیم پک هلپ که در آن متن، لوگو و…. بر روی کاغذ یا مقوا پرس شده و حالت برجسته و سه بعدی به چاپ می‌شود. کاربرد این شیوه چاپ نه تنها در صنعت پوشاک بلکه در انواع صنایع از جمله صنایع کیف، کفش، ساخت جعبه ها و دیگر وسایل است. این شیوه با انواع مختلف روی وسایل چاپ می‌شود. عملیات امباس کردن می تواند با ۳ روش انجام شود: استفاده از گرما، فشار و استفاده همزمان از فشار و گرما.
امباس کردن به معنای برش دادن و یا ایجاد یک طرح یا الگو بر روی یک سطح که جنس آن ممکن است چوب، پلاستیک، پارچه، چرم، انواع نایلون،کاغذ و غیره باشد. به عبارت دیگر امباس کردن به معنای ایجاد تغییر در سطحی صاف و تبدیل کردن آن به سطح طرح دار می‌باشد. بنابراین متوجه می‌شویم که دستگاه امباس پارچه فرآیند ضخامت بخش‌های مختلف سطحی که امباس می‌شود تغییر می‌دهد نکته دیگر که بسیار حائز اهمیت است این است که مواد و سطوحی قابلیت ان باز شدن را دارا می باشند که سه ویژگی زیر را داشته باشند :
- صاف باشند؛
- نازک باشند؛
- قابل انعطاف باشند.
این خصوصیات می‌تواند در انواع پارچه‌ها، کاغذها، فیلم‌های پلاستیکی، ورق‌های آلومینیومی، شیشه، چرم، پلاستیک، pvc و غیره مشاهده شود.
شکل ۸- نمونه غلتک امباس
هدف امباس کردن و قابلیت‌هایی که به مواد می‌افزاید این است این فرایند به دلایل مختلفی انجام می شود ممکن است فقط به علت تزیین و زیباسازی انجام شود یا اینکه خصوصیتی را به ماده بیفزاید به طور مثال زمانی که دستمال‌های کاغذی امباس می‌شوند این فرآیند باعث برجسته شدن آنها می‌شود. بنابراین امباس کردن برای برجسته سازی و پیوند چند لایه به یکدیگر استفاده شده است از سوی دیگر برجسته شدن باعث افزایش قدرت جذب و انعطاف پذیری آن نیز می شود. غلتک دستگاه امباس وظیفهی ایجاد طرح مورد نظر بر روی متریال را دارد. در مراحل ساخت غلتک امباس باید طرح مورد نظر بر روی سطح غلتک حکاکی می‌شود. غلتکهای امباس میتوانند به صورت حرارت مستقیم (روشهای قدیمی) و یا غلتک روغن داغ باشند. در غلتکهای روغن داغ می‌توان یک المنت را در وسط غلتک قرار داد (برای غلتکهای کوچک) و یا از چند المنت در دو سر غلتک برای داغ کردن روغن استفاده نمود (برای غلتک های بزرگ مانند غلتک کامپکت).
شکل ۹- نمایی از دستگاه امباس پارچه
صنعت پلیسه[۳]
پلیسه کردن یکی از قدیمی ترین تکنیک های تکمیل پارچه است. دستگاه های پلیسه به طور گسترده ای در صنعت نساجی مورد استفاده قرار می گیرند. دارای طیف گسترده ای از افزونه ها است و می توان آن را با انواع لوازم جانبی نصب کرد تا پلیسه چند منظوره را تحقق بخشد. به طور گسترده ای در انواع مواد دوخت بافتنی، پارچه های بافته شده، مبل ها و پرده ها استفاده می شود. لباس کودکان، لباس های زنان، شیشه جلو، کوسنها، گرم کننده‌های دست و غیره، تجهیزات ضروری برای کارخانه های بزرگ نساجی هستند. پلیسه کردن شامل تا کردن پارچه به اشکال مختلف است که باعث ایجاد تفاوت در حجم و بافت پارچه می شود. در طراحی پارچه پلیسه از تا خوردگی های منظم یا نامنظم با عمق مختلف استفاده می شود. در واقع این پارچه با ایجاد تا خوردگی هایی، فرم آکاردئونی ثابتی به خود می گیرد. البته به طور کلی پلیسه ها اشکال و اندازه های مختلفی دارند و همین اشکال مختلف تنوع این پارچه را به شکل چشم گیری بالا برده است. این تنوع بالا به طراحان کمک می‌کند خلاقیت خود را با این پارچه های حجیم به چالش بکشند. عمق، جهت، نظم و تعداد چین‌ها در این تنوع تاثیرگذار است.
از قدیمی ترین تصاویر ثبت شده نشان می‌دهند که پارچه پلیسه در زمان های دور و در فرهنگ های کهن مانند فرهنگ بابلی و مصر باستان، بسیار مورد توجه بوده است. در واقع، لباس‌هایی در مقبره های هزاران ساله مصری یافت شده که دارای چین های ساده‌ای بودند(شکل ۱۰). کاملا واضح است با توجه به اینکه فرآیند دستی پلیسه کردن پارچه های نفیس سخت و هزینه بر بوده، این پارچه در ابتدا به عنوان یک پارچه اشرافی در انحصار درباریان قرار داشته است. علاوه بر این، نگهداری از این پارچه نیز پر دردسر بوده زیرا پس از هر بار شستشو چین های پلیسه باز شده و نیاز به بازسازی مجدد آن بوده است.
شکل ۱۰- نمونه لباس مصریان که در آن از تکنیک پلیسه استفاده شده است.
بعدها با گذر زمان، ماشین‌های پلیسه سازی جایگزین روش دستی شدند. در نتیجه پارچه پلیسه در دسترس عموم قرار گرفت. اما تا زمانی که تولید منسوجات مصنوعی رونق پیدا نکرد، توجه زیادی به این سبک پارچه نشد. پارچه های مصنوعی بهترین انتخاب برای تولید پارچه های پلیسه هستند. زیرا دوام و استحکام بهتری دارند و مانند پارچه های طبیعی تحت تأثیر گرما یا رطوبت شکل خود را از دست نمی دهند. در دهه ۲۰ میلادی صنعت مد شاهد انفجاری در طراحی انواع سبک های پلیسه بود. از محاسن الیاف مصنوعی به ماندگاری شکل پلیسه و عدم نیاز به اتو پس از هر بار شستشو می توان اشاره کرد. به همین دلیل بسیاری ازپارچه های پلیسه در صنعت پوشاک از الیاف مصنوعی تولید می‌شوند.
انواع پرکاربرد پارچه پلیسه(شکل ۱۱):
- پلیسه آکاردئونی
- پلیسه چاقویی
- پلیسه جعبه ای
- پارچه پلیسه قارچی
- پلیسه فانتزی
شکل۱۱- انواع پارچه پلیسه
این پارچه ها در صنعت پوشاک کاربردهای زیادی یافته اند و سال‌ها است که در صنعت مد مورد توجه طراحان لباس و تولیدکنندگان پوشاک قرار گرفته است.
[۱] – Joshua Heilmann
[۲] – Emboss
[۳] – Burr