تهیه کنندگان: رضا اسدی فرد، مصطفی محسنی کیاسری و فاطمه کنعانی
۱. هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فناوری ریاست جمهوری و مدیر برنامه حمایت از توسعه بازار ماشینآلات صنعتی پیشرفته ساخت داخل
۲. پژوهشگر پژوهشکده مطالعات فناوری ریاست جمهوری
۳. پژوهشگر پژوهشکده مطالعات فناوری ریاست جمهوری
چکیده
کره جنوبی، همواره در دهههای اخیر، در تولید، صادرات و واردات ماشینآلات و تجهیزات، جزء ده کشور پیشرو بوده است. دولت کره، برای رسیدن به این جایگاه، از ابزارهای سیاستی مختلفی بهره گرفته و توانسته است با هوشمندی، از منابع و توانِ بخش خصوصی در جهت اجرای سیاستهای متنوع خود در راه توسعه این صنعت، منتفع شود. براساس یافته های این پروژه، از جمله این ابزارها، می توان به وضع و پیاده سازی قوانین مختص این رشته صنعت اشاره کرد، که در بازه سالهای ۱۹۶۰ تا ۲۰۱۰، بالغ بر ده قانون مختلف برای حمایت از ماشینسازی، تصویب و اجرا کرده که نشان از مداومت و پیوستگی سیاستها برای دستیابی به هدف توسعهای دارد. همچنین ایجاد نهادهای میانجی و مؤسسات تحقیقاتی تخصصی (از جمله انجمن صنعت ماشینسازی، تعاونی مالی ماشینسازی، مرکز تبادل و حراج ماشینآلات، مؤسسه آموزش فناوری، مؤسسه تحقیقات و بازرسی ماشینآلات کره، انجمن تحقیقات فناوری ماشینسازی، بنیاد ارتقاء مشترک صنعت ماشینسازی و انجمن صنعت تجهیزات کارخانهای کرهجنوبی)، و واگذاری اختیارات لازم به آنها و مشوقهای خاص صادراتی، از دیگر اقدامات دولت کره جنوبی برای رشد ماشینسازی در این کشور است.
روش تحقیق مطالعه حاضر، از نوع توصیفی- تحلیلی بوده و اطلاعات مورد نیاز، از طریق مطالعه گزارش های معتبر جهانی و سایتهای مرجع علمی گردآوری شده است.
مقدمه
کشور کره جنوبی، در طول یک نسل، موفق شد از یک جامعه مبتنی بر کشاورزی، به جامعهای صنعتی و مدرن تبدیل شود؛ شاهکاری که تا پیش از آن، هرگز دیده نشده بود! این در حالی بود که پس از جنگ دو کره، صنعت قابل توجهی در کرهجنوبی وجود نداشت و صنایع این کشور کاملاً نابود شده بودند. در چنین شرایطی، دولت کره جنوبی توانست با اتخاذ سیاستهای صحیح و حمایتی، زمینه توسعه چند صنعت مادر را مهیا ساخته و تا جایی پیش رود که در چند رشته صنعت (از جمله ماشین سازی)، در رده کشورهای پیشرو قرار گیرد.
صنعت ماشینسازی کشور کرهجنوبی، قدمتی حدود ۷۰ سال دارد و طی این سالها، تحولات قابل توجهی را تجربه کرده است. در واقع میتوان این صنعت را یکی از مصادیق دست یافتن کرهجنوبی به سطوح بالای توسعه یافتگی دانست، تا جایی که هم اکنون، از نظر توانمندی و کیفیت تولید، در رقابت با غولهای قدیمی این صنعت یعنی ژاپن و آلمان بوده و محصولات تولیدی این کشور در سطح بالایی از کیفیت و قابلیت اطمینان قرار دارند.
مطمئناً هوشمندی دولت این کشور در سیاستگذاری صنعتی در طول سالها، در کسب این جایگاه مؤثر بوده است، تا جایی که حتی در زمانهایی که بازار جهانی تجهیزات و ماشینآلات با رکود روبرو شده، تولیدات این کشور افزایش داشته و ۱۱ درصد اشتغال صنعت ساخت و تولید آن متعلق به صنعت ماشینسازی است. هماکنون ساختار صنعت ماشینسازی در کرهجنوبی همانند سایر صنایع، متشکل از تعداد انگشتشماری شرکت نامآشنای در سطح جهانی نظیر هیوندایی، کیا، سامسونگ و امثال آنها و تعداد قابلتوجهی شرکت کوچک و متوسط توانمند است که علاوه بر اشتغالزایی قابلتوجه -از نظر ماهیت کاربر بودن این صنعت- ارزشافزوده و درآمد قابلتوجهی را برای این کشور فراهم میآورند.
با توجه به اینکه روند شروع توسعه ماشینسازی کشور کرهجنوبی، از پایه و نقطه صفر صنعت بوده و با بکارگیری اقدامات متنوع توانسته جایگاه خوبی در بین کشورهای پیشرو در این رشته صنعت پیدا کند، لذا مطالعه تجربیات این کشور می تواند برای سیاستمداران صنعتی و علاقه مندان، مفید باشد. در این گزارش، پس از مروری بر تاریخچه صنعت ماشینسازی در کره جنوبی و بررسی موقعیت فعلی آن در جهان، به توضیح و تفسیر اقدامات مذکور، و سایر اقدامات مشابه، و ارائه درس آموخته هایی برای سیاستمداران این حوزه، پرداخته شده است.
۱- روند توسعه صنعت ماشینسازی کرهجنوبی
روند توسعه صنعت ماشینسازی کرهجنوبی را میتوان به سه دوره تاریخی کلی تقسیم نمود: دوران جنینی، دوران کودکی و دوران جوانی(Sung and Carlsson, 2003). اقدامات متنوع و مقتضی هر یک از این سه دوره توسط دولت و یا نهادهای میانجی و واحدها و مراکز خصوصی، منجر به توسعه تدریجی این صنعت در کره جنوبی شد. مهمترین این اقدامات و دستاوردهای این سه دوره، در شکل صفحه بعدآ آمده است.
با مشاهده و تأمل در این شکل، میتوان به نمود همکاری و هم افزایی بخشها و بازیگران مختلف در یک زیستبوم و تصمیمات اقتضائی دولت در دورههای مختلف، به عنوان نکته کلیدی موفقیت پی برد.
۲- جایگاه کنونی صنعت ماشینسازی کره جنوبی
همانطور که پیش از این گفته شد، صنعت ماشینسازی کرهجنوبی در حال حاضر رتبه ششم در تولید، رتبه ششم در مصرف، و رتبه هفتم در ارزش صادرات را در سطح جهان دارد (Gardner Intelligence, 2018; Statista, 2019). پیشروی همزمان در تولید و مصرف ماشین آلات، نشان از توسعه همزمان ماشین سازی و سایر صنایعی است که تولید در آنها با استفاده از ماشین آلات صورت میگیرد.
یکی از شاخصههای با اهمیت و اثرگذار یک صنعت در اقتصاد کشورها میزان اشتغال زایی آن صنعت است. از این منظر، حدود ۳۲۰ هزار نفر در ساخت و تولید ماشینآلات در کشور کرهجنوبی اشتغال دارند، این میزان ۱۱ درصد کل اشتغال صنعت ساخت و تولید بوده و از این حیث در سال ۲۰۱۴ حوزه ماشینسازی در رتبه دوم اشتغالزایی در صنعت ساخت و تولید کرهجنوبی قرار گرفته که نسبت به سال ۱۹۷۰، حدود ۶ برابر شده است (Korea Association of Machinery Industry, 2019).
صنعت ماشینآلات عمومی در کرهجنوبی در دهه ۲۰۰۰ نرخ رشدی بالاتر از متوسط و بیشترین نرخ رشد را در صنعت ساخت و تولید داشتهاست. جدول ۱، تولید ناخالص و ارزشافزوده صنعت ماشینسازی کرهجنوبی را طی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۴ نشان میدهد. همانطور که در جدول نشان دادهشده است، از سال ۲۰۰۰ میانگین سالانه نرخ رشد صنعت ماشینآلات عمومی ۵/۸ درصد در تولید و ۶/۷ درصد در ارزشافزوده بوده است. همچنین این مقادیر در نسبت با کل صنعت ساخت و تولید همواره بیشتر از ۶ درصد بوده و روند رو به رشدی داشته است.
جدول ۱- تولید ناخالص و ارزشافزوده صنعت ماشینسازی در مقایسه با کل صنعت ساخت و تولید کرهجنوبی
(ارقام بر حسب تریلیون ون) (Korea Association of Machinery Industry, 2019)
*نرخ رشد مرکب سالیانه
در شکل ۱ نیز نمودار روند رشد نسبت تولید ناخالص و ارزش افزوده ماشین آلات عمومی به ساخت و تولید نشان داده شده است.
شکل ۱- روند رشد نسبت تولید ناخالص و ارزش افزوده ماشین آلات عمومی به ساخت و تولید کشور کره جنوبی
در شکل ۲، میزان صادرات و واردات ماشینآلات عمومی کره جنوبی در بازه های زمانی دو ساله از ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۴، قابل مشاهده است. همانطور که این شکل نشان میدهد، تقریباً در همه موارد، هم میزان صادرات و هم واردات، رشد افزایشی داشته است و همواره صادرات ماشین آلات در این کشور در دوره مورد بررسی، از واردات آن بیشتر بوده است.
شکل ۲ میزان صادرات و واردات ماشینآلات کره جنوبی در دهه اخیر( Korea Association of Machinery Industry, 2019)
بررسی آمارها نشان میدهد که عمدتاً کشورهای پیشرو در صنعت ماشینسازی، جزو اولینها در واردات ماشین آلات و تجهیزات نیز هستند. یکی از دلایل این موضوع، به رشد صنعت و افزایش تقاضا برای ماشین آلات در این کشور بر میگردد. همانطور که در شکل ۳ مشخص است، در سالهای اخیر، حدود ۴۰ درصد از ماشین آلات مصرفی در کره جنوبی، از تولید داخل تأمین میشود، و حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد آن، وارد میشود که میتوان آن را تا حدی ناشی از میزان فاصله توانمندیهای نوآورانه کرهجنوبی با کشورهای پیشرو نظیر آلمان و ژاپن دانست.
۳- نمونههایی از سیاستهای توسعهای دولت کره جنوبی برای صنعت ماشینسازی
در این بخش، تعدادی از سیاست های توسعه ای دولت کره جنوبی در سه دسته؛ قوانین و مقررات، برنامه های حمایتی تحقیق و توسعه و نوآوری و حمایت های مالی و مالیاتی و مشوق های صادرات ارائه شده اند که در جدول ۲ آمده است.
۴- نهادهای اثرگذار در صنعت ماشینسازی کشور کرهجنوبی
همانطور که پیش از این گفته شد، یکی از اقدامات موثر دولت کره جنوبی در صنعت ماشین سازی، نهادسازی است. در این بخش، به معرفی تعدادی از نهادهای مؤثر در توسعه این صنعت در کره پرداخته شده است.
۴-۱- ۴-۱- انجمن صنعت ماشینسازی کرهجنوبی (KOAMI)
این انجمن، در سال ۱۹۶۸ با نام مجمع ملی سازندگان ماشینآلات تأسیس شد و در طول دورۀ فعالیتش توسعه قابلتوجهی یافته و نقشهای متعددی را بر اساس قوانین مصوب دولت کرهجنوبی بر عهده گرفته است. ولی همواره، تقریباً تمامی وظایف مرتبط با تسهیلگری و تصدیگری را در این حوزه بر عهده داشته است. مأموریت این انجمن، مشارکت در اقتصاد ملی از طریق کمک به صنعت ماشینسازی در فعالیتهای صنعتی و همکاریهای بینالمللی عنوان شده است و حوزههای فعالیت آن عبارتاند از:
• ارتقاء منافع کل صنعت ماشینسازی و شرکتهای عضو
• پروژههای حمایت از توسعه فناوری موردنیاز در صنعت ماشینسازی
• برگزاری نمایشگاههای ماشینآلات
• ارتقاء فناوری ماشینسازی، قطعات و مواد
• ارتقاء صادرات و همکاریهای بینالمللی
• تحقیقات پیمایشی و انتشارات برای ارتقاء صنعت ماشینسازی
• امور مربوط به ارتقاء و تربیت نیروی انسانی در صنعت ماشینسازی
• مسائل مربوط به تضمین کیفیت و خدمات پسازفروش (وارانتی) ماشینآلات، قطعات و مواد
• برنامههای ارتقاء صنعت ریختهگری پیشرفته
• برنامههای حمایتی در خصوص طراحی، آزمون و بازرسی برای شرکتهای کوچک و متوسط
• مسائل مربوط به همکاری بین شرکتهای بزرگ و کوچک در صنعت ماشینسازی
• انجام وظایف محوله از طرف دولت برای توسعه صنعت ماشینسازی
از جمله خدمات این انجمن به شرکتهای عضو، میتوان ارائه خدمات اطلاعاتی (از جمله اطلاعات بازار جهانی و روند اقتصاد)، مشاوره بازاریابی خارجی، تخفیفهای تعرفهای، پشتیبانی تحقیق و توسعه و استانداردسازی و حقوق مالکیت فکری، ایجاد پلتفرم کسبوکار مشترک برای اعضا و توسعه منابع انسانی شایستگی محور با راهاندازی شورای مهارتهای صنعت ماشینسازی و ایجاد سیستم آموزش نیروی انسانی را نام برد. همچنین برخی از نهادهای ایجاد شده توسط انجمن صنعت ماشینسازی کرهجنوبی عبارتند از :
– تعاونی مالی صنعت ماشینسازی (۱۹۸۶)
– مؤسسه مرجع تحقیقات و بازرسی (۲۰۰۴)
– بنیاد ارتقاء صنعت ماشینسازی (۲۰۱۱)
– انجمن تحقیقات فناوری ماشینآلات (۲۰۱۲)
۴-۱- ۴-۲-تعاونی مالی صنعت ماشینسازی (MAFC )
تعاونی مالی صنعت ماشینسازی (MAFC) یک اداره بیمه حرفهای است که در سال ۱۹۸۶ تحت ماده ۶۰ قانون توسعه صنعتی تأسیس گردید. این تعاونی، ضمانتهای حسن انجام کار نظیر مزایده، قرارداد، پرداخت، گارانتی عیوب و غیره را برای صنعت کالاهای سرمایهای، محصولات مورد نیاز دولت، صنایع پایهای ماشینسازی، قطعات، مواد و تجهیزات گوناگون صنعتی انجام میدهد. خدمات این تعاونی به شرح زیر است:
• ضمانت عمومی
• ضمانتهای حسن انجام کار لازم برای فروش یا ساخت ماشینآلات، قطعات، مواد و تجهیزات صنعتی گوناگون
• ضمانتهای حسن انجام کار برای تحقیقوتوسعه و خدمات پشتیبانی که برای توسعه محصول و ایجاد قابلیت اطمینان نسبت به عملکرد اعضا ضروری است.
• ضمانت محصولات مورد نیاز دولت
• گارانتی صنایع پایهای: ضمانتهای حسن انجام کار برای ساخت و تحویل محصولات مرتبط با صنایع ریختهگری، قالبسازی، جوشکاری، پردازش پلاستیک، عملیات سطح و روکش، عملیات حرارتی.
• سایر حمایتهای ضمانتی و بیمهای شامل: بیمه مسئولیت محصول ، بیمه عملکرد، خرید گروهی مواد اولیه
۴-۱- ۴-۳- مرکز تبادل و حراج ماشینآلات کرهجنوبی (KOMAX)
مرکز تبادل و حراج ماشینآلات کرهجنوبی به عنوان یک پروژه سیاست ملی، تحت برنامه پشتیبانی دولت از صنعت ماشینسازی راهاندازی شد. هدف راهاندازی این مرکز، ارتقاء صادرات و توزیع تجهیزات مکانیکی توسط انجمن ارتقاء صنعت ماشینسازی، تعاونی مالی ماشینسازی و بخش مالی بوده است. خدمات این مرکز عبارت است از:
• پشتیبانی از حراج ماشینآلات و کسبوکارهای مرتبط
• بازار تجارت آنلاین ماشینآلات
• ارائه اطلاعات مربوط به تجارت ماشینآلات
• پشتیبانی از صادرات ماشینآلات
• آزمودن عملکرد و تضمین کیفیت ماشینآلات و تجهیزات
• تعمیر و نگهداری ماشینآلات و تجهیزات و تضمین قطعات
• ارتقاء ماشینآلات و تجهیزات و همکاری بینالمللی
• پشتیبانی مالی از صنعت ماشینسازی
• مدیریت ماشینآلات و تجهیزات بهعنوان وثیقه و داراییها
• فعالسازی مجموعه خدمات جامع تجهیزات ماشینسازی
۴-۱- ۴-۴- مؤسسه مرجع تحقیقات و بازرسی کرهجنوبی (KAIRI)
مؤسسه مرجع تحقیقات و بازرسی کرهجنوبی ، یک عامل سوم مستقل برای بازرسی است که خدمات بازرسی و تائید صلاحیت را در هر دو حیطه استانداردهای ملی و بینالمللی ارائه میدهد. مؤسسه KAIRI توسط انجمن صنعت ماشینسازی کره جنوبی تأسیس گردیده و از طرف وزارت صنعت، تجارت و انرژی کرهجنوبی به عنوان یک اداره متولی بازرسی و طراحی بازنگری در ماشینآلات صنعتی؛ شامل دیگ بخار و مخازن تحت فشار و تجهیزات کارخانه شناخته میشود.
هدف اولیه از تأسیس این مؤسسه، تضمین پشتیبانی و ارائه راهکار در پاسخ به مسائل سازندگان ماشینآلات کرهای، خصوصاً شرکتهای کوچک و متوسط در طی فرآیند آمادهسازی و اخذ گواهینامهها اعم از طراحی، آزمون، بازرسی و بازرسی حین عملیات بودهاست. خدمات این مؤسسه در دو دسته کلی ارائه میگردد:
– خدمات بازرسی و صدور گواهینامه: به عنوان یک بازرس شخص ثالث، با تطبیق محصولات مشتری با کدها / استانداردها، مقررات و / یا مشخصات بینالمللی، تأییدیههای لازم را برای ماشینآلات صادر میکند. خدمات بازرسی KAIRI شامل مواردی نظیر بررسی طراحی، بازرسی تولید، بازرسی در محل و گواهی تست راهاندازی میباشد.
– آموزش و مشاوره: خدمات مشاورهای در مورد طراحی و سیستمهای مدیریت ریسک ارائه میدهد که بر تضمین کیفیت محصول و کاهش خطر و مدیریت ریسک نیز ارائه میدهد. همچنین در مورد مراحل صدور گواهینامه و اطلاعات فنی که مورد نیاز استانداردهای بینالمللی یا داخلی است نیز خدمات مورد نیاز توسط این مؤسسه به صنعتگران ارائه میشود.
۵- نکات کلیدی و درسآموختههای سیاستی صنعت ماشینسازی کره جنوبی برای ایران
بررسی تجربه کشور کرهجنوبی، نشاندهنده نکات قابلتوجهی برای بهرهبرداری است. با مطالعه تاریخچه صنعت ماشینسازی در این کشور مرور سیاستهای توسعهای دولت آن، میتوان دریافت که در طول سه دوره متفاوت جنینی، کودکی و جوانی و خودپایداری، دولت کره، متناسب با شرایط مختلف، برخورد متفاوتی داشته و در زمانهایی مستقیماً وارد شده و حمایتهایی را اعمال نموده، در حالی که در موقعیتهایی نیز با زمینهسازی و کمک به ایجاد نهادها و تفویض برخی اختیارات به آنها، به طور غیرمستقیم به تقویت این صنعت پرداخته است. همچنین دولت کرهجنوبی در عینِ اصالت بخشی به بخش خصوصی و قدرتمندسازی شرکتهای خصوصی خوشهای و گروههای کسبوکار صنعتی، منابع خصوصی را برای پیش بردن سیاستها و تحقق توسعه صنعتی، اهرم قرارداد.
از جمله نهادهای میانجی مؤثر بر رشد و توسعه ماشینسازی کرهجنوبی، میتوان به انجمن صنعت ماشینسازی، تعاونی مالی ماشینسازی، مرکز تبادل و حراج ماشینآلات، مؤسسه آموزش فناوری، مؤسسه تحقیقات و بازرسی ماشینآلات کره، انجمن تحقیقات فناوری ماشینسازی، بنیاد ارتقاء مشترک صنعت ماشینسازی، انجمن صنعت تجهیزات کارخانهای کره جنوبی، اشاره نمود که در توسعه این رشته صنعت، نقش بسزایی داشتهاند.
ابزارهای قانونی و برنامههای توسعه فناوری، از دیگر سیاستهای توسعهای دولت کرهجنوبی برای رشد صنعت ماشینسازی بوده است. از جمله این قوانین میتوان به قانون ارتقاء صنعت ماشینسازی، بیانیه ارتقاء صنایع سنگین، سیاستهای ارتقاء بومیسازی نظیر سیاست متنوعسازی منابع وارداتی و قانون ویژهی ارتقاء مواد و قطعات اشاره کرد. دولت همچنین در زمینه ارتقاء توسعه فناورانه در صنعت کالاهای سرمایهای نیز نقش داشت و علاوه بر ایجاد مؤسسههای پژوهشی مانند مؤسسه مواد و ماشینسازی کرهجنوبی و مؤسسه پیشرفته علم و فناوری کره، وامهای بلندمدت کمبهره و امتیازات مالی به فعالیتهای تحقیقتوسعه شرکتهای فعال در صنعت کالاهای سرمایهای و ماشینسازی اعطا نمود.
به هر روی، بعد از جنگ دو کره، دولت کره دریافته بود که در مراحل ابتدایی توسعه، حمایت گستردهتری مورد نیاز است زیرا وابستگی صنعت به کالاهای سرمایهای وارداتی بیشتر بوده و کیفیت تولیدات داخل، پایین بود و دولت در صادرات و واردات، مدیریتی محتاطانه، محاسبهگر و برنامهریزی شده پیش گرفت.
به طور خلاصه باید گفت که توجه ویژه دولت کرهجنوبی به صنعت ماشینسازی و نقاط اثرگذار آن و پیوستگی سیاستهای متنوع در طول زمان، شاهکلید موفقیت این کشور در توسعه صنعت ماشینسازی بوده است. برنامهریزی و سیاستگذاری در کرهجنوبی در طی زمان، بر مبنای یک منطق پیوسته و همراه با ارزیابی مستمر نتایج بوده است و با تغییرات سیاسی، تغییری در برنامههای توسعه صنعتی رخ نداده است. محدویتهای اعمال شده، مزایای اعطاشده، منابع تخصیص داده شده تا دستیابی به نتیجه مورد نظر ادامه یافته و پس از محقق شدن نتیجه قوانین و مزیتها و معافیتها لغو و منقضی میگردد. این موضوع، مؤید هوشمندی در فرآیند سیاستگذاری در کرهجنوبی است که لازم است برای الگوبرداری موردتوجه قرار گیرد.
در شکل صفحه بعد، مؤکّداً به چند نکته از درسآموختههای توسعه صنعت ماشینسازی کرهجنوبی برای ایران پرداخته شده است.
منابع و مآخذ
Chang, S. 1999. Institutions and evolution of capability: the case of technological catching-up insemiconductors. Case Western Reserve University.
Choi, H. 2007. On Linsu Kim’s Imitation to Innovation: The Dynamics of Korea’s Technological Learning. East Asian Science, Technology and Society: an International Journal 1(2) 259-261.
Gardner Intelligence. (2018). World Machine Tool Survey. Gardner Intelligence.
KOAMI. (n.d.). Retrieved Nov. 23, 2019, from KOAMI: https://www.koami.or.kr/english/promotion/characteristic.do
Jacobsson 1986. Electronics and industrial policy: the case of computer controlled lathes. London: Allen &Unwin.
Jacobsson, S. 1993. The length of the infant industry period: Evidence from the engineering industry in South Korea. World Development 21(3) 407-419.
Kim 1983. Patterns of production and trade in machine tool products in the Pacific Basin andimplications for regional cooperation. Seoul, Korea Development Institute
Korea Association of Machinery Industry. 2016. Available at: http://www.koami.or.kr/english/main/main.do
Korean Intellectual Property Office 2002. Korea intellectual property right information system.
Lim and Joo-Young 1997. Tax Support System. In K. Choi and H. Jin-Kwon eds. The Fifty Years History of Tax Policy in Korea (in Korean). Seoul, Korea Institute for Public Finance.
Statista. (2019). Leading countries in the production of machine tools in 2018. Statista.