آشنایی با انواع استاندارد

استاندارد کلمه ای است آشنا که شاید بارها در روزنامه، رادیو، تلویزیون و بر روی محصولات با آن برخورد داشته ایم، اما واقعا تا چه حد با مفهوم این کلمه آشنا هستیم؟ آیا واقعا به نقشی که استاندارد میتواند در زوایای مختلف زندگی داشته باشد، آگاهیم؟ آیا می دانیم بکار گیری استاندارد در صنعت چه منافعی را ایجاد کرده و چگونه می تواند به افزایش صادرات و توسعه اقتصادی کمک کند؟
پیشینه استاندارد سازی در جهان به درازای تشکیل زندگی اجتماعی است. انسانها از نخستین معاملات خود ناخودآگاه درگیر فرآیند استانداردسازی بوده اند. اکنون و در آغاز قرن بیست و یکم همگان بر این باورند که استانداردسازی یکی از شاخه های گسترده ی دانش و بخش جدا نشدنی از تمامی علوم حاضر است
استاندارد موضوعی است که باید در ایران با آن به طور جدی تری برخورد شود. در بسیاری از کشورهای پیشرفته و صنعتی جهان موضوع استاندارد سازی در سطوح آموزش عالی تدریس میگردد ولی متاسفانه این بینش هنوز در اکثر کشورهای در حال توسعه تحقق نیافته است و تنها در خلال آموزشهای علوم مهندسی و سایر رشته های فنی اشاره ی مختصری به آنها می شود. کارشناسان استاندارد در موسسات ملی استاندارد و نیز متخصصان در صنعت و دولت، معمولا آموزشهای استاندارد را حین کار فرا می گیرند، یعنی زمانی که استانداردسازی به کار روزانه آنها تبدیل شده است. آموزش در حین کار شاید برای انجام کارها رضایت بخش باشد ولی به کندی پیش می رود و به دلیل طولانی بودن، ممکن است دوره آموزشی فاقد بهره وری باشد. در کشور ما نیز می بایست بستر لازم برای ارتقای آموزش استاندارد به سطوح دانشگاهی ایجاد شود. یکی از موثرترین راه ها برای این بستر سازی، نشر کتابها و مطالب اطلاعاتی است که به طور مستدل و با ذکر آمار و ارقام بتواند به اثبات ضرورت این دانش بپردازد. [۳]
مقاله حاضر گامی است مختصر جهت دستیابی به این هدف متعالی که تلاش دارد آشنایی اولیه ای را با استاندارد، حوزه های کاربرد و انواع آنها، به همراه مثالهایی از هر یک از آنها در صنعت نساجی ارائه نماید.

الف) تقسیم بندی استانداردها از نظر گستره کاربرد
استانداردها از نظر حوزه فعالیت و میزان گستردگی در استفاده از آنها به ۵ دسته تقسیم میشوند که در ادامه به توضیح آنها خواهیم پرداخت. [۲]

– استانداردهای شرکتی
این استانداردها توسط یک شرکت و برای استفاده در فعالیتهای شرکت تهیه می شوند. به عنوان مثال نگهداری کالاهای مختلف در انبار، هزینه های کلانی در بر دارد. همچنین در بازار انواع بسیار مختلفی از نخ با کیفیتهای مختلفی به چشم میخورد، اگر شرکت تولید کننده پارچه پیراهنی، که با چنین کالایی سر و کار دارد، بخواهد هزینه های ناشی از انبارداری انواع مختلف نخ را کاهش دهد، لازم است که موجودی انبار خود را استاندارد کند، این به آن معنا است که تنها آن انواعی را که بیشتر مورد استفاده قرار میگیرند و از کیفیت مورد نظر شرکت برخوردار هستند، نگهداری کند.
یا به عنوان مثالی دیگر یک شرکت برای آگاه ساختن مردم از فعالیتهای خودش، لازم است که تنها یک آرم داشته باشد و تنها خود شرکت است که در خصوص شکل، رنگ و اندازه آرم تصمیم می گیرد. این آرم را می توان به عنوان استانداردی برای شرکت در نظر گرفت.

– استانداردهای انجمنی
اگرچه شرکتهایی که به تولید محصولات همنوع می پردازند ممکن است در بازار رقیب یکدیگر باشند، ولی بعضی مواقع برای همکاری آنها در خصوص مسائل استانداردسازی دلایل خوبی وجود دارد. به عنوان مثال، انجمن تولیدکنندگان فرش دستباف که مجموعه ای از شرکتهای تولید کننده فرش دستباف است ممکن است جهت حفظ بازارهای صادراتی خود حداقل کیفیت را برای فرشهای صادراتی در نظر بگیرند تا از صادرات اجناس با کیفیت پایین و در نتیجه خدشه دار شدن وجهه فرش ایران جلوگیری به عمل آید.

– استانداردهای ملی
استانداردهای ملی توسط موسسات ملی استاندارد و یا موسسات غیر دولتی تایید شده توسط دولت در هر کشور تهیه می شوند و معمولا اهداف متعددی را دنبال میکنند. از جمله این اهداف می توان به موارد زیر اشاره کرد:
• به وجود آوردن درک مشترکی درباره واژگان، تعاریف و نمادها یا روشهای آزمون
• حمایت از مصرف کننده از نظر سلامت و ایمنی با حفاظت محیط زیست
• تعیین ویژگیهای حاکم بر کیفیت محصول یا خدمات
• کاهش تعدد نوع و اندازه محصول و لذا رفع مشکل سازندگان از نظر تعداد کالایی که باید تولید و در انبار نگهداری شوند و نیز پایین آوردن قیمت خرید برای مصرف کنندگان بواسطه تولید انبوه و توسعه تجارت ملی
به عنوان مثالی از استانداردهای ملی میتوان به استاندارد ملی ایران شماره ۵۹۰ با عنوان ” اندازه ی لباسهای دوخته شده مردانه – ویژگیها ” اشاره کرد که در واقع هدف از آن کاهش تعدد و جلوگیری از سردرگمی تولید کنندگان و مصرف کنندگان درباره اندازه لباسها میباشد. [۴ و ۱]

– استانداردهای منطقه ای
شرایط جغرافیایی، آب و هوا، فرهنگ، سیاست و غیره منجر به ایجاد گروه بندی های منطقه ای شده است. کشورهای درون هر منطقه محصولات صنعتی همنوع فراوانی دارند، روابط تجاری بیشتری با یکدیگر دارند و از مواد غذایی مشابهی استفاده می کنند. دلایل فوق لزوم داشتن استانداردهای مشترک و تشکیل سازمانهای منطقه ای استاندارد را توجیه می کنند. بعضی از این سازمانها در آفریقا (سازمان منطقه ای آفریقا ARSO)، کشورهای عربی (سازمان استاندرد و اندازه شناسی کشورهای عرب AMSO) و اروپا (کمیته ی اروپایی استاندارد CEN) وجود دارند.

– استانداردهای بین المللی
برای بسیاری از کشورها رقابت برای بازارهای جدید جهانی، شدید بوده و صادرات مقوله ای با اهمیت است. هر چه میگذرد امکان رقابت برای محصولاتی که با استانداردهای شناخته شده جهانی منطبق نیستند غیر عملی تر میگردد. به عنوان مثال محصولات نساجی که جهت صادرات به بازارهای جهانی تولید میشوند، باید دارای گواهی نامه های بین المللی استاندارد باشند که مورد تایید کشور مقصد هستند. هرچه این گواهی نامه ها معتبرتر بوده و دارای گستردگی کاربرد بیشتری باشند، محصول تولید شده می تواند به بازارهای بیشتری دسترسی داشته و در نتیجه میزان فروش آنها بالا می رود. [۲]

ب) تقسیم بندی استانداردها از نظر کاربرد
استانداردها را از نظر نوع کاربرد میتوان به ۶ دسته تقسیم کرد که در ادامه به توضیح مختصری از هر یک خواهیم پرداخت.
اصطلاح شناسی (واژنامه)
واژگان مورد استفاده در مدارک فنی و قانونی باید کاملا تعریف شده باشند. اصطلاح شناسی، نقشی حیاتی را در تمام سطوح استاندارد سازی ایفا میکند، زیرا یک وسیله ارتباطی است.
در همین راستا استانداردهایی جهت تعریف دقیق تر و تخصصی تر واژگان و اصطلاحات در موضوعات مختلف تهیه شدند که به عنوان مثال می توان به استانداردهای ملی شماره ۴۸۸۱ با عنوان ” تعاریف و اصطلاحات عمومی و اساسی بافت ” و یا استاندارد ملی شماره ۷۷۱۴ با عنوان “ژئوتکستایلها – واژنامه” اشاره کرد. [۴ و ۲]

استانداردهای پایه
استانداردهای پایه، استانداردهایی را شامل می شوند که مبنای بسیاری از حوزه ها، محصولات و فعالیتها را تشکیل می دهند. به عنوان مثال می توان به یکاهای متریک استاندارد که توسط سازمان جهانی استاندارد ارائه شده است، اشاره نمود. [۲]

استانداردهای ابعادی
این گروه از استانداردها نسبتاً قدیمی تر هستند. در این استانداردها ابعاد قطعات و تجهیزات ذکر شده است. ساخت قطعات با ابعاد تعیین شده این حسن را به دنبال دارد که منجر به ایجاد قابلیت تعویض پذیری می شود. استاندارد شماره ۱-۴۳۱۵ با عنوان “ماشین الات و تجهیزات نساجی – بانکه های استوانه ای فتیله – قسمت اول : ابعاد اصلی” یا استاندارد ملی شماره ۵۲۹۵ با عنوان “ویژگیها و ابعاد اصلی میل میلکهای فولادی با انتهای باز C شکل و J شکل از جمله این استانداردها می باشد.

استانداردهای عملکردی
هدف از این نوع استانداردها تهیه محصولاتی است که بتواند تعادلی را بین ملاحضات فنی و اقتصادی ایجاد کند، یا به عبارت دیگر محصولی با حداقل کیفیت مورد نظر را با کمترین میزان هزینه در دسترس مصرف کننده قرار دهد.
کارخانجات، طراحی کلی محصول را به نحوی انجام می دهند که با مواد و ماشین آلات مورد استفاده متناسب باشند و تولید کننده مختار است که بهترین شیوه ساخت را برای خود تعیین کند، ولی محصول نهایی بایستی الزامات عملکردی و که در استاندارد برای محصول نهایی مشخص شده است، دارا باشد. از جمله این استانداردها میتوان به استاندارد ملی شماره ۱۴۶ با عنوان ” پتو مخصوص بیمارستانها و اماکن مشابه – ویژگیها” یا استاندارد ملی شماره ۵۹ با عنوان “نخهای خیاطی پنبه ای – ویژگیها” اشاره کرد.

استانداردهای کاهش تنوع
این استانداردها جهت کاهش تنوع محصولات با هدف دستیابی به سطح منطقی از تولید، کاهش هزینه های انبارداری و همچنین جلوگیری از سردرگمی تولید کنندگان و مصرف کنندگان تهیه می شوند. مثالهایی از این استانداردها عبارتند از استاندارد ملی شماره ۶۴۵ با عنوان “اندازه های پیراهن دوخته شده زنانه” و یا استاندارد ملی شماره ۱۲۳۴ با عنوان “اندازه های دستکشهای کشباف”.

استانداردهای آزمون و کنترل کیفیت
هدف از تهیه این استانداردها ایجاد امکان مقایسه نتایج زمان آزمایشگاهها در کشور های مختلف بوسیله ایجاد روشهای آزمون یکسان و استاندارد است. در این استانداردها تجهیزات مورد استفاده و روش اجرایی که باید به کار گرفته شود و همچنین نحوه ارزیابی نتایج آزمون تشریح گردیده است.
اکثر استانداردهای تدوین شده از این نوع می باشند که به عنوان مثالهایی از آن میتوان به این مورد اشاره کرد. استاندارد ملی شماره ۸۴۱۷ با عنوان “نساجی – روش نمونه برداری الیاف، نخ، پارچه جهت انجام آزمون”.[۴ و ۲]

منابع
[۱] نظام نامه توسعه استاندارد شماره ۱ با عنوان “تاسیس و مدیریت موسسات ملی استاندارد”، مترجمان شهلا سیفی – سید ابوالحسن مجدزاده، موسسه ملی استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران ۱۳۸۶.
[۲] نظام نامه توسعه استاندارد شماره ۲ با عنوان “ارزیابی انطباق”، مترجمان شهلا سیفی – سید ابوالحسن مجدزاده، موسسه ملی استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران ۱۳۸۵.
[۳] نظام نامه توسعه استاندارد شماره ۴ با عنوان ” آموزش استانداردسازی در موسسات آموزش عالی کشورهای در حال توسعه “، مترجمان شهلا سیفی – سید ابوالحسن مجدزاده، موسسه ملی استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران ۱۳۸۵.
[۴] فهرست استانداردهای صنایع نساجی و چرم تا پایان سال ۱۳۸۵، تهیه و تنظیم شهلا اطلسی، موسسه ملی استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران.